Samenvatting

In Nederland staat de mentale gezondheid van velen onder druk. Het raakt veel mensen en oorzaken van deze druk liggen vaak buiten individuen. Daarmee liggen ook de oplossingen deels buiten de mensen zelf. Wij pleiten er in dit advies daarom voor om de mentale volksgezondheid te verbeteren. Hiervoor is een sociaal-culturele verandering nodig, waarbij we de hypernerveuze samenleving tot rust brengen en zo komen tot een meer ontspannen samenleving.

De druk op de mentale gezondheid raakt velen. Kinderen en jongeren, van basisonderwijs tot vervolgopleidingen ervaren een steeds slechtere mentale gezondheid. Van de werkenden vallen steeds meer mensen uit met burn-out klachten en eenzaamheid onder zowel ouderen en jongeren blijft een probleem. Dit leidt tot druk op de geestelijke gezondheidszorg, die wordt bedolven onder zorgvragen. Het leidt tot maatschappelijke kosten en het leidt bovenal tot lijden. Veel mensen lijden onder mentale ongezondheid van zichzelf of naasten.

De RVS is niet de eerste die zich hier druk over maakt. Er zijn tal van programma’s, interventies en maatregelen die de mentale gezondheid zouden moeten verbeteren. Het gaat echter vaak om interventies die gericht zijn op doelgroepen, zoals trainingen voor jongeren of om het verbeteren van het zorgaanbod. We slagen er onvoldoende in om de maatschappelijke structuren die de mentale volksgezondheid inherent onder druk zetten om te buigen. Dit advies geeft een aanzet voor de sociaal-culturele verandering die nodig is.

Om te komen tot oplossingen is zicht op de problemen nodig. In dit advies identificeren we drie maatschappelijke ontwikkelingen die gezamenlijk bijdragen aan de hypernerveuze samenleving en daarmee aan de druk op de mentale volksgezondheid. Ten eerste kenmerkt de huidige samenleving zich door geïnstitutionaliseerd individualisme. Dit betekent dat instituties zich richten op het individu en dat individuele waarden centraal staan in beleid en uitvoering. Een enkelvoudige, te sterke nadruk legt veel druk bij personen, zeker in combinatie met prestatiedruk.

De zelfsturende prestatiesamenleving is een tweede kenmerk van de huidige tijd. Er is een verbeelde vrijheid om alles uit het leven te kunnen en dus ook moeten halen, waarbij je zelf de sleutel tot succes bent. Dit zorgt ervoor dat falen ook snel de schuld is van het individu. Deze prestatiedruk zit zo ingebakken in het leven, dat mensen ook zichzelf deze druk opleggen.

Tot slot wijzen we op belemmerende versnelling. Het kan niet alleen altijd beter, het kan ook sneller. Hoe meer je kunt doen in een dag, op hoe meer vlakken je kunt excelleren. Deze versnelling zet ook nieuwe normen neer, over de verwachtingen die we hebben. Als het mogelijk wordt dat de pakketbezorger minder tijd nodig heeft om iets te bezorgen, dan wordt dat de nieuwe norm, waar iedereen zich naar gaat gedragen. Als het steeds minder tijd kost om je vrienden een bericht te sturen en iedereen steeds sneller antwoord, dan wordt dat een nieuwe norm. Weken niet antwoorden op een appje kan niet, terwijl dit met het briefverkeer nog heel normaal was. Daarmee belemmert versnelling ons ook. Steeds meer mensen hebben moeite om het tempo bij te houden en het tempo drukt op de mentale volksgezondheid.

Deze drie ontwikkelingen samen vormen de hypernerveuze samenleving. Ons leven is doordrongen van die hypernervositeit. Op school bezwijken steeds meer leerlingen onder prestatiedruk. Wat betreft werk, is het systeem zo ingericht dat we er alles aan doen om mensen zo snel mogelijk weer aan het werk te krijgen, zodat ze weer bijdragen (presteren) aan de samenleving. Mensen die om hulp vragen, krijgen vooral de vraag wat ze zelf kunnen doen en hoe ze het zelf kunnen oplossen. Natuurlijk liggen hier vaak hele legitieme overwegingen aan ten grondslag en levert een focus op het individu, prestaties en versnelling ook veel op. Doordat de drie ontwikkelingen tezamen plaatsvinden en zijn doorgeslagen, leven we in een hypernerveuze samenleving die de mentale volksgezondheid onder druk zet.

Om deze hypernerveuze samenleving tot rust te brengen stelt de Raad dat we meer ruimte moeten maken voor de waarden van verbinding, verscheidenheid en vertraging. Verbinding draagt bij aan mentaal gezond en gelukkiger voelen. Hoewel de waarde van verbinding breed wordt onderkend, krijgt dit nog onvoldoende ruimte. Verbinding wordt vaak instrumenteel ingezet, om bijvoorbeeld een bepaalde prestatie te bereiken of zorgkosten de drukken door het sociale netwerk van mensen in te schakelen. Terwijl we leven in een samenleving die voortdurend individuen aanspreekt, zijn de plekken van verbinding eerder fijne vluchtoorden, dan dat de samenleving is ingericht op het creëren en waarderen van verbinding.

We vragen ten tweede meer ruimte voor verscheidenheid. Er is een context nodig die ruimte maakt voor verschil en om variëteit van bronnen van erkenning en zelfrespect. Waar nu al te vaak het individu wordt geholpen om in het systeem te passen, is het nodig om het systeem passend te maken voor een verscheidenheid aan individuen. Een variëteit aan prestaties, kennis en kunde krijgen dan waardering. Op die manier worden minder mensen uitgesloten en hoeven zij aan minder smalle normen te voldoen. Dit zorgt voor insluiting en dat draagt bij aan de mentale volksgezondheid.

Tot slot vragen we om vertraging. Bijna alle tijd die mensen hebben, wordt ingevuld met productieve tijd, waar output uit volgt. Dit gaat over werk, maar ook steeds vaker over vrije tijd (FOMO, likes voor de socials). We pleiten voor meer lummeltijd, of ‘lege tijd’. Tijd waarin niets hoeft, op het werk, op school en in de vrije tijd. Deze lege tijd vragen we niet alleen van kantoorbanen, maar juist ook voor de chauffeurs, dienst- en zorgverleners en eigenlijk voor alle beroepen. Ook kinderen moeten we meer lege tijd gunnen: tijd om zich eens goed te vervelen. Want uit lege tijd kunnen mooie dingen ontstaan, zoals creativiteit en vervulde tijd. Tijd waarbij je het gevoel hebt dat je ertoe doet. Het geeft ruimte voor bezinning, voor contact en nog veel meer.

Deze drie waarden van verbinding, verscheidenheid en vertraging zijn allen samen nodig. Echte verbinding vraagt om vertraging, ruimte maken voor verscheidenheid vraagt om verbinding en vertraging. Alle drie de elementen zijn dus nodig om de hypernerveuze samenleving tot rust te brengen en te komen tot een meer ontspannen samenleving.

Het is nog een hele uitdaging om deze verandering teweeg te brengen: het vraagt iets van iedereen, van overheden, organisaties, bedrijven, professionals en van mensen. Ons leven is immers doordrongen van hypernervositeit. We pleiten met dit advies voor een cultuurverandering. We stevenen af op een mentale volksgezondheidscrisis. Daarom moeten we nu op de rem, om vervolgens te bouwen aan een meer ontspannen samenleving.

Het advies biedt 5 aanknopingspunten om hiertoe te komen.

  1. Start nu de sociaal-culturele verandering die nodig is voor een meer ontspannen samenleving
    Iedereen is nodig voor de noodzakelijke culturele verandering en alle beetjes helpen.
  2. Erken en omarm onzekerheid en onwetendheid in het ontwikkelen van organisatie- en overheidsbeleid
    Niemand weet nog precies hoe organisatie- en overheidsbeleid in een meer ontspannen samenleving eruit moet zien. Daarom stellen we voor om onwetendheid als startpunt te nemen om in verbinding, met een verscheidenheid aan mensen, in rust te kunnen zoeken daar de juiste weg. Zo zetten we individuele onwetendheid om in collectieve wetendheid.
  3. Beleg de grotere maatschappelijke opdracht om de noodzakelijke verbinding, verscheidenheid en vertraging te implementeren in structureel landelijk beleid en financiering.
    We stellen voor om een opdracht te beleggen om met landelijke kaders of contouren te komen hoe de grote maatschappelijke uitdaging om de hypernerveuze samenleving tot rust te brengen vorm en inhoud kan krijgen in landelijk beleid en financiering. Deze opdracht kunnen we beleggen in een samenwerking van adviesraden, bij voorkeur de Onderwijsraad, de SER, de Gezondheidsraad en onze eigen raad, de RVS.
  4. Maak waar mogelijk al ruimte in (lokaal) beleid voor verbinding, verscheidenheid en vertraging
    Het advies geeft verschillende inspirerende voorbeelden hoe er al ruimte gemaakt kan worden voor verbinding, verscheidenheid en vertraging. Organisaties en lokale overheden kunnen waar mogelijk dus al ruimte maken voor een meer ontspannen samenleving.
  5. Ontwikkel overheidsbeleid expliciet gericht op het verbeteren van de mentale volksgezondheid
    Het is ontbreekt nog aan overheidsbeleid dat expliciet gericht is op het verbeteren van de mentale volksgezondheid. We stellen daarom voor dat er overheidsbeleid, expliciet op de mentale volksgezondheid, wordt ontwikkelt. Dit kan door meer ruimte te maken voor ‘Mental Health in all Policies’. Het is ook mogelijk om mentale volksgezondheid explicieter op te nemen in wettelijke kaders gericht op volksgezondheid. Daarom stellen we een wijziging voor van de Wet Publieke Gezondheidszorg (Wpg).

Bronnen

  1. Boumans, J., Kroon, H., & van der Hoek, B. (2023). Ggz uit de knel. Utrecht: Trimbos-Instituut; Jeuring, H.W., Comijn, H.C., Deeg, D.J.H., Stek, M.L., Huisman, M., Beekman, A.T.F. (2018) Secular trends in the prevalence of major and subthreshold depression among 55-64-year olds over 20 years. Psychological Medicine, 48(11), 1824-1834.: Hiemstra, M., van Bon-Martens, M., Savelkoul, M., & Snijders, B. (2023). Cijferrapportage Monitor mentale gezondheid 2023. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu..

  2. NEMESIS. Kerncijfers psychische aandoeningen. Samenvatting. https://cijfers.trimbos.nl/nemesis/kerncijfers-psychische-aandoeningen/samenvatting-kerncijfers/#. Geraadpleegd op: 22 juli 2025. Utrecht: Trimbos-instituut.

  3. Boumans, J., Kroon, H., & van der Hoek, B. (2023). Ggz uit de knel. Utrecht: Trimbos-Instituut.

  4. Rijksinstituut voor Volksgezondheid & Milieu (2024) Angst- of depressiegevoelens. Verkregen via: https://www.rivm.nl/mentale-gezondheid/monitor/algemene-bevolking/angst-depressiegevoelens

  5. Rijksinstituut voor Volksgezondheid & Milieu (2024) Ziekteverzuimpercentage door psychische klachten, overspannenheid en burn-out. Verkregen via: https://www.rivm.nl/mentale-gezondheid/monitor/gevolgen-mentale-ongezondheid/ziekteverzuimpercentage.

  6. Rijksinstituut voor Volksgezondheid & Milieu (2024) Levenstevredenheid. Verkregen via: https://www.rivm.nl/mentale-gezondheid/monitor/algemene-bevolking/levenstevredenheid

  7. Tick, N. T., van der Ende, J., Koot, H. M., & Verhulst, F. C. (2007). 14-Year changes in emotional and behavioral problems of very young Dutch children. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 46(10), 1333–1340. https://doi.org/10.1097/chi.0b013e3181337532; Jeuring, H.W., Comijn, H.C., Deeg, D.J.H., Stek, M.L., Huisman, M., Beekman, A.T.F. (2018) Secular trends in the prevalence of major and subthreshold depression among 55-64-year olds over 20 years. Psychological Medicine, 48(11), 1824-1834.: Hiemstra, M., van Bon-Martens, M., Savelkoul, M., & Snijders, B. (2023). Cijferrapportage Monitor mentale gezondheid 2023. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu.

  8. Boumans, J., Kroon, H., & van der Hoek, B. (2023). Ggz uit de knel. Utrecht: Trimbos-Instituut

  9. de Nederlandse ggz, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, MIND, & Nederlands Instituut van Psychologen. (2023). Laat de ggz niet door de bodem zakken. Verkregen via: https://cms.denederlandseggz.nl/assets/common/Brief-A4-met-links-DEF-DEF.pdf

  10. Van Mersbergen, C. (2023, 29 augustus) Ruim 2,5 keer zoveel coaches als tien jaar geleden, vooral de Randstad coacht zich suf. Algemeen Dagblad. Verkregen via: https://www.ad.nl/binnenland/ruim-2-5-keer-zoveel-coaches-als-tien-jaar-geleden-vooral-de-randstad-coacht-zich-suf~a4a528b4/?referrer=https%3A%2F%2F

  11. Nederlandse Zorgautoriteit (2025) Informatiekaart Wachttijden en wachtplekken ggz - oktober 2024. Utrecht: NZa.

  12. Zorginstituut Nederland. (2023). Niemand kan het alleen. Signalement “Passende zorg voor mensen met psychische problemen.” Diemen: Zorginstituut Nederland.

  13. Bouman, K. (2024, 6 januari) Steeds meer jonge vrouwen op de eerste hulp vanwege zelfbeschadiging of poging tot suïcide. De Volkskrant. Verkregen via: https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/steeds-meer-jonge-vrouwen-op-eerste-hulp-vanwege-zelfbeschadiging-of-poging-tot-suicide~bb906482/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F

  14. Palm, T. (2024, 8 januari) Steeds meer meisjes op de eerste hulp vanwege poging tot suïcide Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/binnenland/steeds-meer-meisjes-op-de-eerste-hulp-vanwege-poging-tot-suicide~b1f6bcda2/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2.

  15. Chan, J. K. N., Correll, C. U., Wong, C. S. M., Chu, R. S. T., Fung, V. S. C., Wong, G. H. S., Lei, J. H. C., & Chang, W. C. (2023). Life expectancy and years of potential life lost in people with mental disorders: a systematic review and meta-analysis. EClinicalMedicine, 65. https://doi.org/10.1016/j.eclinm.2023.102294

  16. Shields-Zeeman, L., Bon-Martens, M., & Smit, F. (2021). Samen werken aan een mentaal gezonde samenleving. Utrecht: Trimbos-Instituut.

  17. Shields-Zeeman, L. (2025, 17 april). Mentale gezondheid: een investering die voor iedereen loont. Utrecht: Trimbos-instituut. Verkregen via https://www.trimbos.nl/actueel/blogs/mentale-gezondheid-een-investering-die-voor-iedereen-loont/

  18. VZinfo. (2019). Kosten van Ziekten | Dashboard. Verkregen via: https://www.vzinfo.nl/kosten-van-ziekten/dashboardRIVM.

  19. Wijnen et al. (2023) The economic burden of mental disorders: results from the Netherlands mental health survey and incidence study-2. The European Journal of Health Economics. 25(6), 925–934. https://doi.org/10.1007/s10198-023-01634-2

  20. Wijnen et al. (2023) The economic burden of mental disorders: results from the Netherlands mental health survey and incidence study-2. The European Journal of Health Economics. 25(6), 925–934. https://doi.org/10.1007/s10198-023-01634-2

  21. TNO (2020). Factsheet van de werkstress 2020. Delft: TNO.

  22. Pokhilenko, I., Janssen, L. M. M., Evers, S. M. A. A., Drost, R. M. W. A., Schnitzler, L., & Paulus, A. T. G. (2021). Do Costs in the Education Sector Matter? A systematic literature review of the economic impact of psychosocial problems on the education sector. PharmacoEconomics, 39(8), 889–900. https://doi.org/10.1007/s40273-021-01049-y

  23. Bos, B.; Molenaar, R. & J. Zweerink (2021) Samenhang tussen problemen en de kans op voortijdig schoolverlaten. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/aanvullende-statistische-diensten/2021/samenhang-tussen-problemen-en-de-kans-op-voortijdig-schoolverlaten?onepage=true

  24. Cohen, N., & Galea, S. (2011). Population Mental Health: Evidence, Policy, and Public Health Practice (1st ed.). Londen: Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203818619

  25. Nicolaou M, Shields-Zeeman LS, van der Wal JM, Stronks K (2025) Preventing depression in high-income countries—A systematic review of studies evaluating change in social determinants. PLoS One 20(5): e0323378https://doi.org/10.1371/journal.pone.0323378

  26. Idem

  27. Stellaard, S. (2023). Boemerangbeleid: Over aanhoudende tragiek in passend onderwijs‑ en jeugdzorgbeleid (1e druk). Meppel: Boom Bestuurskunde.

  28. Valkenburg, P. M., van der Wal, A., & Beyens, I. (2023). Schermgeluk en schermverdriet: de invloed van social media op de mentale gezondheid van jongeren. Den Haag: Unicef.

  29. Savelkoul, M., van der Noordt, M., Schokker, D. & A. Verweij (2024) Mentale gezondheid. Beïnvloedende factoren met handelingsperspectief voor de overheid. Bilthoven: RIVM.

  30. Zorginstituut Nederland (2023). Niemand kan het alleen. Signalement “Passende zorg voor mensen met psychische problemen.” Diemen: Zorginstituut Nederland.

  31. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap & Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. (2022, 10 juni). Aanpak mentale gezondheid van ons allemaal. Verkegen via: rijksoverheid.nl. Dit citaat komt van de pagina met de titel Doelen.

  32. van Baar, J., Bos, N., Kramer, J., & Shields-Zeeman, L. (2022). Sociale determinanten van mentale gezondheid Een kennissynthese. Utrecht: Trimbos-Instituut.

  33. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2024) Van overleven naar bloeien. Den Haag: RVS.

  34. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2022) Van schuld naar schone lei. Den Haag: RVS.

  35. Kamerstukken II 2021/2022 32 793, nr. 573.

  36. Elias, N. (1991). Changes in the we-I balance. In M. Schröter (Ed.), The society of individuals (pp. 155–237). Cambridge: Basil Blackwell; Duyvendak, J. W.. (2004). Een eensgezinde, vooruitstrevende natie : over de mythe van “de” individualisering en de toekomst van de sociologie. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  37. Scheepers, P. & I. Sieben (2022) Van wij naar ik. In: van den Berg, J., Ham, M., Bosman, R. & G. Engbersen (red) Raadselen van de maatschappij. (pp. 95-109). Amsterdam: Van Gennep

  38. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.; Bussemaker, M. (1993). Betwiste zelfstandigheid: Individualisering, sekse en verzorgingsstaat (proefschrift). Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  39. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.

  40. Bussemaker, M. (1993). Betwiste zelfstandigheid: Individualisering, sekse en verzorgingsstaat (proefschrift). Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  41. Duyvendak, J. W., & Hurenkamp, M. (2004). Kiezen voor de kudde: lichte gemeenschappen en de nieuwe meerderheid. Amsterdam: Van Gennep.; Duyvendak, J. W.. (2004). Een eensgezinde, vooruitstrevende natie : over de mythe van “de” individualisering en de toekomst van de sociologie. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.; Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  42. Duyvendak, J. W., & Hurenkamp, M. (2004). Kiezen voor de kudde: lichte gemeenschappen en de nieuwe meerderheid. Amsterdam: Van Gennep.

  43. Idem.

  44. van der Torre, W., Lammers, M., Oude Hengel, K., Burg, W. ter, Bouwkens, L., Bekker, C., van de Ven, H., van der Noordt, M., van Dam, L., Eijsink, P., de Lange, J., Couwenbergh, C., & van Oostrom, S. (2023). De Toekomst van Gezond en Veilig Werken. Een brede horizonscan. Bilthoven & Leiden: RIVM, TNO. https://doi.org/10.21945/RIVM-2022-0197

  45. Kunneman, H. (2005). Voorbij het dikke‑ik: Bouwstenen voor een kritisch humanisme. Amsterdam: Humanistics University Press.; Tonkens, E. (2008). Mondige burgers, getemde professionals: marktwerking en professionaliteit in de publieke sector. Amsterdam: Van Gennep.

  46. Sandel, M. J. (2020). De tirannie van verdienste: over de toekomst van de democratie. Utrecht: Ten Have.

  47. Denys, D. (2022). Is the mental health crisis fuelled by our desire for individual autonomy? European Neuropsychopharmacology, 64, pp. 30–31. https://doi.org/10.1016/j.euroneuro.2022.08.004

  48. Denys, D. (2022). Is the mental health crisis fuelled by our desire for individual autonomy? European Neuropsychopharmacology, 64, pp. 30–31. https://doi.org/10.1016/j.euroneuro.2022.08.004.; Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.

  49. Denys, D. (2022). Is the mental health crisis fuelled by our desire for individual autonomy? European Neuropsychopharmacology, 64, pp. 30–31. https://doi.org/10.1016/j.euroneuro.2022.08.004.

  50. Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.

  51. Idem

  52. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 17 december). Prognose: huishoudensgroei in de toekomst vooral door meer alleenstaanden. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/51/prognose-huishoudensgroei-in-de-toekomst-vooral-door-meer-alleenstaanden

  53. Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.; Duyvendak, J. W.. (2004). Een eensgezinde, vooruitstrevende natie : over de mythe van “de” individualisering en de toekomst van de sociologie. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  54. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 17 december). Sociaal contact met vrienden en kennissen: jongeren. Verkregen via: https://www.staatvenz.nl/kerncijfers/sociaal-contact-met-vrienden-en-kennissen-jongeren

  55. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 17 december). Prognose: huishoudensgroei in de toekomst vooral door meer alleenstaanden. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/51/prognose-huishoudensgroei-in-de-toekomst-vooral-door-meer-alleenstaanden

  56. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 15 maart). Ruim helft Nederlanders werkt weleens thuis. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/11/ruim-helft-nederlanders-werkt-weleens-thuis.

  57. NPO Radio 1 (2023, 1 februari). Trendbreuk in zelfhulpboeken: de prestatiemoraal is terug. Verkregen via: https://www.nporadio1.nl/nieuws/cultuur-media/1b183e25-a161-46da-971b-2a7419d0cbf2/trendbreuk-in-zelfhulpboeken-de-prestatiemoraal-is-terug

  58. Van Putten, R., & Van der Zee, T. S. M. (Red.). (2025). Onderwijs voorbij de meritocratie: Tegendraadse beschouwingen over prestaties in het onderwijs. Nijmegen: Radboud University Press.

  59. Boer, M., van Dorsselaer, S., de Looze, M., de Roos, S., Brons, H., van den Eijnden, R., . . . Stevens, G. (2022). HBSC 2021: Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland. Retrieved from Utrecht: Universiteit Utrecht:

  60. Boer, M., van Dorsselaer, S., de Looze, M., de Roos, S., Brons, H., van den Eijnden, R., . . . Stevens, G. (2022). HBSC 2021: Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland. Retrieved from Utrecht: Universiteit Utrecht:

  61. Wienen, B. (2021). Nieuw kinderrecht: het recht om te falen. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut / Defence for Children.

  62. Idem.

  63. Dopmeijer, J., Scheeren, L., Baar, J. van, & Bremer, B. (2023). Harder Better Faster Stronger? Een onderzoek naar risicofactoren en oplossingen voor prestatiedruk en stress van studenten in het hbo en wo. Utrecht: Trimbos-Instituut.; Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  64. Nederlands Jeugdinstituut (NJi). (2024, 2 augustus). Cijfers over prestatiedruk. Verkregen via: https://www.nji.nl/cijfers/cijfers-over-prestatiedruk https://www.nji.nl/cijfers/cijfers-over-prestatiedruk

  65. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2025, 15 april). Ziekteverzuim volgens werknemers; geslacht en leeftijd (Dataset 85998NED). Verkregen via: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/85998NED/table?ts=1750152200721

  66. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.

  67. Echtelt, P. van, S. Croezen, J.D. Vlasblom en M. de Voogd-Hamelink (2016). Aanbod van arbeid 2016. Werken, zorgen en leren op een flexibele arbeidsmarkt. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

  68. Pekrun, R. Achievement emotions. A control-value theory perspective. Hoofdstuk in: Patulny, R. et. al (ed.) (2019). Emotions in late modernity. P. 171. https://library.oapen.org/bitstream/handle/20.500.12657/43069/1/9781351133302.pdf#page=169

  69. Dopmeijer, J., Scheeren, L., Baar, J. van, & Bremer, B. (2023). Harder Better Faster Stronger? Een onderzoek naar risicofactoren en oplossingen voor prestatiedruk en stress van studenten in het hbo en wo. Utrecht: Trimbos-Instituut.; Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  70. van Putten, R. (2024). De Tijd Ont-Managen. Pleidooi Voor Een Rijkere Benadering van Werktijd. Waardenwerk (Journal of Humanistic Studies) 25(98–99):74–85. doi: 10.36254/ww.2024.98-99.08.

  71. Bussemaker, J. (2021) Ministerie van Verbeelding. Idealen en de politieke praktijk. Amsterdam: Balans.

  72. Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.; de Brabander, R.. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press.

  73. Nederlands Jeugdinstituut (NJi). (2024, 2 augustus). Cijfers over prestatiedruk. Den Haag: Nederlands Jeugdinstituut. Verkregen via: https://www.nji.nl/cijfers/cijfers-over-prestatiedruk

  74. Butera, F., Dompnier, B. & Darnon, C. (2024) Achievement goals : a social influence cycle. Annual Review of Psychology, 75:527-54 P.547

  75. Ehrenreich, B. (2010). Smile or Die: How Positive Thinking Fooled America and the World. Londen: Granta Books.

  76. de Brabander, R.. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 81.

  77. Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.; de Brabander, R. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press.

  78. Sennett, R. (2010). Cultuur van het nieuwe kapitalisme. Werken in de 24‑uurseconomie (C. van Paassen & W. van Paassen, vertaling). Amsterdam: J.M. Meulenhoff.

  79. TNO. (2020) Burn-out. Oorzaken, gevolgen en risicogroepen. Eindrapport voor Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. P.12

  80. Centraal Bureau voor de Statistiek. (2023, 22 februari). Bijna 6 op 10 baanwisselaars korter dan twee jaar in dienst. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2023/08/bijna-6-op-10-baanwisselaars-korter-dan-twee-jaar-in-dienst

  81. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom.

  82. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom: p. 118.

  83. De Wachter, D. (2012). Borderline Times. Het einde van de normaliteit. Tielt: LannooCampus.

  84. de Brabander, R.. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press.; Ehrenreich, B. (2010). Smile or Die: How Positive Thinking Fooled America and the World. Londen: Granta Books.; Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.

  85. Verhaeghe. P. (2023) Onbehagen. De Bezige Bij, p.214

  86. Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.

  87. Idem

  88. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom, p.128.

  89. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom, p. 89.

  90. Sennett, R. (2010). Cultuur van het nieuwe kapitalisme. Werken in de 24‑uurseconomie (C. van Paassen & W. van Paassen, vertaling). Amsterdam: J.M. Meulenhoff.

  91. Valkenburg, P. M., van der Wal, A., & Beyens, I. (2023). Schermgeluk en schermverdriet: de invloed van social media op de mentale gezondheid van jongeren. Den Haag: Unicef.; de staat van het onderwijs.

  92. Raad voor Volksgezondheid en Samenleving. (2023). #GeenPaniek – Gezondheid, jongeren en hun digitale omgeving. Den Haag: RVS.

  93. Wienen, B. (2021). Nieuw kinderrecht: het recht om te falen. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut / Defence for Children.

  94. Inspectie van het Onderwijs (2024e). Kwaliteit van de extra ondersteuning in het funderend onderwijs. Den Haag: inspectie van het onderwijs.

  95. Inspectie van het Onderwijs. (2025, 16 april). De Staat van het Onderwijs 2025. Den Haag: inspectie van het onderwijs.

  96. Goedhart, N. S., Dedding, C., Rodriguez, M. J., & Spruijt, P. (2022). "Ik ben maar een mbo’er". Het mentaal welbevinden van mbo-studenten tijdens de coronacrisis. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) & Amsterdam UMC.

  97. Prognosemodel Zorg en Welzijn. (z.d.). Stories Dashboard – Zorg en welzijn (breed). Verkregen via: https://prognosemodelzw.databank.nl/dashboard/stories-dashboard/zorg-en-welzijn--breed-

  98. ANP. (2024, 30 oktober). 60.000 extra medewerkers in bouw nodig voor woonopgave. Binnenlands Bestuur. Verkregen via: https://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/bouwen-en-wonen/60-000-extra-medewerkers-in-bouw-nodig-voor-woonopgave

  99. MBO Raad. (2024, 2 december). Aantal mbo-studenten blijft dalen: ‘Een alarmerende situatie’. Verkregen via: https://www.mboraad.nl/nieuws/aantal-mbo-studenten-blijft-dalen-een-alarmerende-situatie

  100. Dopmeijer, J., Scheeren, L., Baar, J. van, & Bremer, B. (2023). Harder Better Faster Stronger? Een onderzoek naar risicofactoren en oplossingen voor prestatiedruk en stress van studenten in het hbo en wo. Utrecht: Trimbos-Instituut

  101. Valkenburg, P. M., van der Wal, A., & Beyens, I. (2023). Schermgeluk en schermverdriet: de invloed van social media op de mentale gezondheid van jongeren. Den Haag: Unicef.; de staat van het onderwijs

  102. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.; Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2020) Het betere werk. De nieuwe maatschappelijke opdracht, wrr-Rapport 102, Den Haag: WRR., p. 45-46.

  103. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus, p.38.

  104. Wetenschappelijke raad voor regeringsbeleid (1982). Herwaardering van welzijnsbeleid. Den Haag: WRR. Wetenschappelijke raad voor regeringsbeleid (1990) Een werkend perspectief. Arbeidsparticipatie in de jaren ’90. Den Haag: WRR.

  105. Nicolaou M, Shields-Zeeman LS, van der Wal JM, Stronks K (2025) Preventing depression in high-income countries—A systematic review of studies evaluating change in social determinants. PLoS One 20(5): e0323378https://doi.org/10.1371/journal.pone.0323378

  106. Sociaal en Cultureel Planbureau (2019), Eindevaluatie van de Participatiewet. Den Haag: SCP.

  107. Commissie Sociaal Minimum (2023) Een zeker bestaan. Naar een toekomstbestendig stelsel

    van het sociaal minimum, rapport II, verkregen via: https://open.overheid.nl/documenten/a434ffdd-2aca-4a04-846e-127f3b62d525/file.

  108. Grootegoed, E. (2013) Dignity of dependence: welfare state reform and the struggle for respect. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.; Linders, L. (2010) De betekenis van nabijheid. Een onderzoek naar informele zorg in een volksbuurt. Tilburg: Universiteit van Tilburg.; Reijnders, M. (2020) Non-take-up of social support and the implications for social policies. Leiden: Universiteit Leiden.

  109. Idem.

  110. Zwaard, W. van der (2021) Omwille van fatsoen. De staat van menswaardige zorg. Meppel: Boom bestuurskunde

  111. Peeters, P-H & Cloïn, C. (2012) Onder het mom van zelfredzaamheid: een journalistieke analyse van de nieuwe mantra in zorg en welzijn. Eindhoven: Pepijn.

  112. VGZ (z.d.) Factsheet verpleging en verzorging thuis.

  113. Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.

  114. Versantvoort, M.. (2022). Zin verzoet de arbeid; over arbeid en zingeving in een paradoxale samenleving. Groningen/Den Haag: Protestantse Theologische Universiteit; Sociaal en Cultureel Planbureau.

  115. Deunk, M., & Korpershoek, H. (2021). Studentenwelzijn in het hoger onderwijs: Een overzichtsstudie van veelbelovende aanpakken voor docenten(teams), opleidingen en instellingen. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.

  116. Bakhuys Roozboom, M.C., Wonder, W. & J. Thielecke (2024). Werkstress, psychosociale arbeidsbelasting en mentale gezondheid van werknemers. Delft: TNO Public.

  117. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 15 maart). Ruim helft Nederlanders werkt weleens thuis. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/11/ruim-helft-nederlanders-werkt-weleens-thuis.

  118. Spanjersberg, M. (2022). Tussentaal. Utrecht: BoekWerk.

  119. Spanjersberg, M. (2022). Tussentaal. Utrecht: BoekWerk, p. 12

  120. Van Dam, S. (2021) Ik participeer dus ik ben: ubuntu in het sociaal werk. In: Raeymaeckers, P. & J. Gradener. Denken over sociaal werk. Leuven: Acco, pp. 253 -266.

  121. Baart, A. (2001). Een theorie van de presentie. Den Haag: Lemma.

  122. Albeda, Y. Tan, S. & W. Swildens (2023) Op weg naar herstel met formele en informele steunstructuren. Rotterdam: Hogeschool Inholland.

  123. Centraal Bureau voor de Statistiek. (2024). Hoeveel mensen zijn mantelzorger? Nederland in cijfers 2024. Den Haag: CBS. Verkregen via: https://longreads.cbs.nl/nederland-in-cijfers-2024/hoeveel-mensen-zijn-mantelzorger/

  124. Centraal Bureau voor de Statistiek. (2025, 7 mei). Sociale contacten en maatschappelijke participatie. Den Haag: CBS. Verkregen via:https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/85541NED/table?ts=1750234621064

  125. Raad voor volksgezondheid & Samenleving (2023) Kinderen uit de knel. Den Haag: RVS.

  126. Idem

  127. Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  128. Raad voor volksgezondheid & Samenleving (2025) Iedereen bijna ziek. Den Haag: RVS.

  129. Zaal-Schuller, I., Vermaak, M. & B. Frederiks (2024, september 5). We hebben in Nederland een 'IQ'-probleem. Medisch Contact. Verkregen via: https://www.medischcontact.nl/actueel/laatste-nieuws/artikel/we-hebben-in-nederland-een-iq-probleem

  130. Flood, M., & Hochstenbach, C. (2025). Queer in a housing crisis: how nonbinary and genderqueer young adults navigate housing precarity. Social & Cultural Geography, 1–25. https://doi.org/10.1080/14649365.2025.2494561 https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14649365.2025.2494561.; Regioplan & ERCOMER (2025), Nationaal onderzoek moslimdiscriminatie; SCP (2024), Sociale cohesie onder druk door ongelijke kansen, discriminatie en segregatie. Factsheet; Van Tubbergen, F. (2024) What does sociological research tell us about ethnic inequalities in European labour markets?; Kennisplatform Integratie & Samenleving (2021) Institutioneel racisme in Nederland.

  131. World Health Organization. (2022). World mental health report: Transforming mental health for all. Verkregen via: https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/356119/9789240049338-eng.pdf

  132. Coumans, M., & Schmeets, H. (2020, 16 december). Sociale uitsluiting, gezondheid, tevredenheid met het leven en buitengesloten voelen. In Sociale uitsluiting in Nederland: wie staat aan de kant? Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2020/sociale-uitsluiting-in-nederland-wie-staat-aan-de-kant-/5-sociale-uitsluiting-gezondheid-tevredenheid-met-het-leven-en-buitengesloten-voelen; Spencer, S. J., Logel, C., & Davies, P. G. (2016). Stereotype threat. Annual Review of Psychology, 67, 415–437. https://doi.org/10.1146/annurev-psych-073115-103235

  133. Sociaal-Economische Raad. (2024, 5 december). Inclusief denken: de waarde van neurodiversiteit op de werkvloer. Verkregen via: https://www.ser.nl/nl/actueel/nieuws/neurodiversiteit-op-de-werkvloer

  134. Sociaal‑Economische Raad. (z.j.). Diversity Day. In SER Diversiteit in Bedrijf. Verkregen via: https://www.ser.nl/nl/thema/diversiteitinbedrijf/projecten/diversity-day

  135. Dermaux, J., Mulder, M., van der Zwet, R., Nourozi, S., Sok, K. & D. de Bruijn (2024). Ervaringskennis in beleid: zo benut u optimaal ervaringskennis en –deskundigheid. Utrecht: Movisie.

  136. van der Werff, S. (2022, 5 maart). Deze supermarktmanager neemt iedere kandidaat aan: ‘Iedereen heeft wel een krasje’. Algemeen Dagblad. Verkregen via: https://www.ad.nl/werk/deze-supermarktmanager-neemt-iedere-kandidaat-aan-iedereen-heeft-wel-een-krasje~ae83a63a/; van Unen, D. (2024, 12 januari). Grootste aanbieder gehandicaptenzorg kan alle hulp gebruiken. Pointer. KRO‑NCRV. Verkregen via: https://pointer.kro-ncrv.nl/grootste-aanbieder-gehandicaptenzorg-kan-alle-hulp-gebruiken.

  137. zie o.a. van der Meulen, M., Liefhebber, S., Keuzenkamp, S., & van der Zwet, R. (2021). De rol en meerwaarde van ervaringsdeskundigen in sociale wijkteams. Utrecht: Movisie.

  138. Stichting Roze 50+. RozeZorg. Verkregen via: https://rozezorg.nl/

  139. Nationaal Netwerk Inclusieve Zorg. Missie. Verkregen via: https://nniz.nl/missie/.

  140. Erasmus MC., Gelijkheid, diversiteit en inclusie plan. Verkregen via: https://www.erasmusmc.nl/nl-nl/pages/gelijkheid-diversiteit-en-inclusie-plan.

  141. School of Understanding. Inrichting school. Verkregen via: https://schoolofunderstanding.nl/inrichting-school.

  142. Sociaal-Economische Raad. (2023). Gezond opgroeien, wonen en werken: Naar een structurele gezondheidsaanpak en bestrijding van sociaal-economische gezondheidsverschillen (Publicatienummer 23/07). Den Haag: SER.

  143. Hermsen, J. (2009) Stil de tijd. Pleidooi voor een langzame toekomst. Amsterdam: Arbeiderspers

  144. De Vries, M. (2025, 20 april). Vervelen is nuttig, vooral voor kinderen. ‘Ga deze meivakantie eens op je handen zitten’. Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/binnenland/vervelen-is-nuttig-vooral-voor-kinderen-ga-deze-meivakantie-eens-op-je-handen-zitten~b9ee8970d/.

  145. Trimbos-instituut. (zd). Slapen is goed voor je mentale gezondheid. Verkregen via: https://www.trimbos.nl/kennis/mentale-gezondheid-preventie/slapen-is-goed-voor-je-mentale-gezondheid/

  146. Van Putten, R. (2023). Een kwestie van tijd: Lectorale rede. Ede: Christelijke Hogeschool Ede. Verkregen via: https://objectstore.surf.nl/live/objectstore/204035bb-4241-45a7-a7ab-5c6b50a3df65/Een%20kwestie%20van%20tijd_lectorale%20rede_2023.pdfVan Putten

  147. Idem, p.18.

  148. Idem, p. 22.

  149. Idem, p. 28.

  150. De Vries, M. (2025, 20 april). Vervelen is nuttig, vooral voor kinderen. ‘Ga deze meivakantie eens op je handen zitten’. Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/binnenland/vervelen-is-nuttig-vooral-voor-kinderen-ga-deze-meivakantie-eens-op-je-handen-zitten~b9ee8970d/.

  151. Idem.

  152. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom.

  153. van Hulsen, T. (2024, 23 september). CEO Bas van der Veldt geeft zijn medewerkers elke vrijdag vrij. ‘Liefde werkt van twee kanten’. Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/duurzaamheid-economie/ceo-bas-van-der‑veldt‑geeft‑zijn‑medewerkers‑elke‑vrijdag‑vrij‑liefde‑werkt‑van‑twee‑kanten~bd3250e2.

  154. FNV (2024, 28 augustus). FNV pleit voor wettelijk ‘recht op onbereikbaarheid’. Verkregen via: https://www.fnv.nl/nieuwsbericht/algemeen-nieuws/2024/08/fnv-pleit-voor-wettelijk-recht-op-onbereikbaarheid/.

  155. Landelijke Huisartsen Vereniging, InEen & Zorgverzekeraars Nederland. (2025, 1 juli). Leidraad ‘t Meer Tijd Voor de Patiënt’ (MTVP). Verkregen via: https://www.lhv.nl/wp-content/uploads/2024/10/20250702-Leidraad-MTVP-def-versie-3-digitaal-toegankelijk.pdf

  156. School of Understanding. Inrichting school. Verkregen via: https://schoolofunderstanding.nl/inrichting-school.

  157. Rijksoverheid (2024, 19 april) Beleidskader Met elkaar voor alle kinderen en jongeren. Werken aan een inclusieve leeromgeving. Verkregen via: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2024/05/10/bijlage-11-beleidskader-definiering-inclusief-onderwijs.

  158. de Boer, A., & Kuijper, S. (2025). Ondersteuning aan leerlingen in een inclusieve onderwijssetting. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. Verkregen via: https://www.rug.nl/staff/anke.de.boer/uitgebreid-rapport-ondersteuning-aan-leerlingen-in-een-inclusieve-onderwijssetting.pdf.; Onderwijsraad (2020) Steeds inclusiever. Den Haag: Onderwijsraad.

  159. Onderwijsraad (2020) Steeds inclusiever. Den Haag: Onderwijsraad.

  160. Van Putten, R., & Van der Zee, T. S. M. (Red.). (2025). Onderwijs voorbij de meritocratie: Tegendraadse beschouwingen over prestaties in het onderwijs. Nijmegen: Radboud University Press.

  161. Onderwijsraad (2021). Later selecteren, beter differentiëren. Den Haag: Onderwijsraad

  162. Chong, P. W. (2016). The Finnish “Recipe” Towards Inclusion: Concocting Educational Equity, Policy Rigour, and Proactive Support Structures. Scandinavian Journal of Educational Research, 62(4), 501–518. https://doi.org/10.1080/00313831.2016.1258668

  163. Sociaal-Economische Raad. (2023). Gezond opgroeien, wonen en werken: Naar een structurele gezondheidsaanpak en bestrijding van sociaal-economische gezondheidsverschillen (Publicatienummer 23/07). Den Haag: SER; Federatie voor Gezondheid. (2024). Brief aan informateur Plasterk: kantel de zorg richting preventie en investeer in gezondheid. Verkregen via: https://www.federatievoorgezondheid.nl/media/1533/brief-informateur.pdf.

  164. European Commission. (2021). European Pillar of Social Rights Action Plan (KE‑09‑21‑008‑EN‑N). Publications Office of the European Union. Verkregen via: https://op.europa.eu/webpub/empl/european-pillar-of-social-rights/downloads/KE0921008ENN.pdf

  165. Hansen, M.P. and Leschke, J. (2022), "Reforming the Ideal(ised) Model(s) of Danish Labour Market Policies", Krogh, A.H., Agger, A. and Triantafillou, P. (Ed.) Public Governance in Denmark, Emerald Publishing Limited, Leeds, pp. 39-56. https://doi.org/10.1108/978-1-80043-712-820221003; Rasmussen, E., & Høgedahl, L. (2020). Collectivism and employment relations in Denmark: underpinning economic and social success. Labour and Industry, 31(3), 320–334. https://doi.org/10.1080/10301763.2020.1856619

  166. Nederlandse Zorgautoriteit. (zd). Welke regels gelden voor de huisartsenzorg in 2025? Verkregen via: https://www.nza.nl/zorgsectoren/huisartsenzorg/registreren-en-declareren/welke-regels-gelden-voor-de-huisartsenzorg-in-2025

  167. Landelijke Huisartsen Vereniging, InEen & Zorgverzekeraars Nederland. (2025, 1 juli). Leidraad ‘t Meer Tijd Voor de Patiënt’ (MTVP). Verkregen via: https://www.lhv.nl/wp-content/uploads/2024/10/20250702-Leidraad-MTVP-def-versie-3-digitaal-toegankelijk.pdf

  168. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2019) De B van bekwaam. Den Haag: RVS.; Smith, R. (2018, 1 februari). Doctors and patients are heading in opposite directions. The BMJ. Verkregen via: https://blogs.bmj.com/bmj/2018/02/01/richard-smith-doctors-and-patients-heading-in-opposite-directions/

  169. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2022) Anders leven en zorgen. Den Haag: RVS.

  170. Trommel, W. A. (2018). Veerkrachtig bestuur: voorbij neoliberale drift en populistische kramp. Boom Bestuurskunde.

  171. Presentatie Lucas de Man bij het congres Missie Mentaal op 5 juni 2025

  172. Nicolaou M, Shields-Zeeman LS, van der Wal JM, Stronks K (2025) Preventing depression in high-income countries—A systematic review of studies evaluating change in social determinants. PLoS One 20(5): e0323378https://doi.org/10.1371/journal.pone.0323378

  173. Shields-Zeeman, L., Schaap, A., van Baar, J. N., & Bos, N. (2024). Mentale gezondheid in alle beleidsdomeinen: achtergrond en adviezen voor landelijk beleid (TRIAF2170). Utrecht: Trimbos‑instituut. Geraadpleegd van https://www.trimbos.nl/wp-content/uploads/2024/04/TRIAF2170-Rapport-Mentale-gezondheid-in-alle-beleidsdomeinen_V7.pdf.

  174. Interdepartementaal Beleidsonderzoek (IBO) (te verschijnen) Uit balans - IBO mentale gezondheid en ggz.