Conclusies & aanbevelingen

We begonnen dit advies met de vragen: Welke maatschappelijke ontwikkelingen zetten de mentale volksgezondheid onder druk? En wat is ervoor nodig om die ten positieve te keren?

We hebben laten zien hoe onze hypernerveuze samenleving de mentale volksgezondheid onder druk zet. De nadruk op het individu en prestaties in een steeds versnellende wereld jagen ons op en zetten ons onder druk. Dit is doordrongen in ons leven, zoals de voorbeelden over leren, werken en zorgen laten zien. Die hypernervositeit heeft grote gevolgen voor de mentale volksgezondheid. Bovendien levert het hoge maatschappelijke kosten op die neerkomen bij onder andere overheid en werkgevers. Als we niets doen en de druk op de mentale volksgezondheid blijft toenemen dan stijgen de kosten alleen maar verder. Wanneer we uitgaan van de huidige bekende kosten van mentale problemen, dan leidt een toename van 1% in de prevalentie van enige vorm van een psychische aandoening tot jaarlijks bijna €870 miljoen (prijspeil 2024) aan extra kosten voor de maatschappij. Dit is nog een onderschatting, omdat alleen bekende kosten zijn meegerekend.

Genoeg reden om op de rem te trappen. Niet om definitief tot stilstand te komen. Vergelijk het met een ongeluk dat je nadert, om te voorkomen dat je doordendert in de ravage. Eerst op de rem, om vervolgens te bouwen aan een meer ontspannen samenleving. Het moet namelijk echt anders om te voorkomen dat er nog meer mensen uitvallen. Om een meer ontspannen samenleving te realiseren, laten we in dit advies zien dat er meer aandacht nodig is voor mentale volksgezondheid. Mentale gezondheid is namelijk niet slechts een individueel, maar juist een maatschappelijk probleem. Veel van het huidige beleid, interventies, aanpakken, projecten en programma’s om de mentale gezondheid te verbeteren, zijn onvoldoende gericht op de volksgezondheid. Het zijn zogeheten ‘coping mechanismen’. Die leren ons enkel om te overleven in de hypernerveuze samenleving en brengen deze niet tot rust.

Als oorzaken van de druk op de mentale volksgezondheid buiten onszelf liggen, is het dweilen met de kraan open als we die oorzaken niet wegnemen. De Raad pleit daarom voor een sociaal-culturele verandering naar een meer ontspannen samenleving. Het vraagt om een brede beweging en tal van aanpassingen die uiteindelijk tezamen bijdragen aan de meer ontspannen samenleving: op zowel landelijke als lokale niveaus en verschillende domeinen, zoals leren, werken, zorgen. Alleen samen kunnen we de hypernerveuze samenleving afremmen.

Richting geven aan verbinding, verscheidenheid en vertraging

Voor meer ontspanning moeten verbinding, verscheidenheid en vertraging centraler komen te staan als basiswaarden in onze samenleving. In hoofdstuk 4 lieten we zien waarom die drie belangrijk zijn en hoe ze kunnen bijdragen aan de beweging naar meer ontspanning.

Natuurlijk is onze voorgestelde richting naar sociaal-culturele verandering niet van vandaag op morgen geregeld. Sterker nog, de drang naar snelle oplossingen zorgt ervoor dat we niet de tijd en de rust nemen om stil te staan bij oorzaken van problemen.

De verandering, waarbij verbinding, verscheidenheid en vertraging basiswaarden worden in de samenleving, vraagt om andere processen om te komen tot oplossingen. We kunnen ons amper voorstellen hoe een wereld eruitziet waar deze drie waarden centraal staan en welke eerste stappen we kunnen zetten. Met onze aanbevelingen willen we de verbeeldingskracht aanwakkeren die nodig is om te komen tot de sociaal culturele verandering, die leidt tot een meer ontspannen samenleving en daarmee de mentale volksgezondheid verbetert.

Onze eerste aanbeveling luidt dan ook als volgt.

Aanbeveling 1

Start nu de sociaal culturele verandering die nodig is voor een meer ontspannen samenleving

Om te voorkomen dat de hypernerveuze samenleving alleen nog maar meer druk legt op de mentale volksgezondheid, is actie nodig. Deze kunnen we niet enkel beleggen bij het Rijk. Ook andere overheden, werkgevers, bedrijven, onderwijs-, zorg- en welzijnsinstellingen zijn nodig. Wij allemaal, als professionals, vrienden en familieleden. Vrijwel iedereen heeft op de één of andere manier de hypernerveuze samenleving geïnternaliseerd, zoals we in hoofdstuk 3 lieten zien. Organisaties en instituties dragen hier ook aan bij.

Het inzetten van deze verandering kunnen we niet langer uitstellen. Steeds meer mensen hebben mentale problemen, meer mensen vallen uit met een burn-out en de mentale gezondheid van jongeren holt achteruit. Tegelijkertijd vraagt de cultuurverandering die wij voorstaan ook om kritisch te kijken naar nieuwe maatschappelijke en technologische ontwikkelingen. Versterken ze de hypernerveuze samenleving niet alleen maar of dragen ze werkelijk bij aan meer ontspanning? Een voorbeeld: Kunstmatige Intelligentie (beter bekend als AI). Deze technologische versnelling kan in potentie ruimte maken voor ‘lege tijd’: tijd die niet direct wordt ingevuld met iets nuttigs. Er is echter ook het gevaar dat het gebruik ervan de druk juist opvoert. Net als eerdere vormen van technologische versnelling kan gebruik van AI er juist voor zorgen dat we steeds meer handelingen in steeds kortere tijd moeten doen en dat de verwachtingen en normen van bijvoorbeeld werkgevers zich daarop aanpassen. Sneller en efficiënter als norm, brengt het gevaar van verdere uitsluiting, zoals we lieten zien in hoofdstukken 3 en 4. Laten we kritisch kijken hoe we deze wegen kunnen ombuigen naar een meer ontspannen samenleving.

De sociaal-culturele verandering die nodig is vraagt iets van alle partijen in de maatschappij en van beleid en structuren. Overheden, werkgevers en werknemers, schoolleiding, ouders, leerlingen en studenten, in de media, op social media en in vriendengroepen: overal kan het gesprek gevoerd worden hoe via verbinding, verscheidenheid en vertraging een meer ontspannen samenleving kan ontstaan. Tegelijkertijd moeten de structuren ook meer ontspannen ingericht worden. We kunnen eindeloos blijven praten over bijvoorbeeld verbinding, maar zolang een hulpvraag altijd terugkomt bij de vraag wat het individu zelf kan doen, blijft het tegen de stroom in zwemmen.

In de volgende aanbevelingen geven we enkele handvatten die helpen om tot deze cultuurverandering te komen en om de nieuwe kaders vorm te geven.

Aanbeveling 2

Erken en omarm onwetendheid en onzekerheid in het ontwikkelen van organisatie- en overheidsbeleid

Om de cultuurverandering te bewerkstelligen zou onwetendheid het startpunt moeten zijn. Heel veel mensen begrijpen, kennen, ervaren een stukje van de druk op de mentale volksgezondheid en zijn niet bekend met andere stukjes. Als we erkennen dat we niet precies weten hoe we de mentale volksgezondheid kunnen verbeteren, geeft dat ruimte om samen te zoeken, met alle andere onwetenden of deels-wetenden.

De Raad stelt dat het in deze zoektocht nodig is om te vertragen. Als je niet stilstaat bij problemen, sta je stil in oplossingen. Vertragen is nodig om het vraagstuk te doorgronden en te komen tot dieperliggende oorzaken.

Ook is het nodig om verscheidenheid te omarmen in het zoeken naar oplossingsrichtingen. Er is tijd nodig om voor te stellen hoe een organisatie of praktijk eruitziet waar verbinding, verscheidenheid en vertraging centraal staan. Verscheidenheid aan kennisbronnen helpt om de verbeeldingskracht te voeden. Kennis uit de wetenschap, filosofie, de kunsten en zeker ook uit ervaringen kan helpen om te komen tot nieuwe inzichten. Daarnaast is het nodig om vanzelfsprekendheden te bevragen. De nadruk op het individu en prestaties zit ingebakken in ons denken, net als de reflex dat versnelling vooruitgang betekent. Om te komen tot nieuwe manieren van denken is er daarom verbinding nodig tussen tal van verschillende kennisbronnen.

Om verschillende kennisbronnen optimaal recht te doen en om vanzelfsprekendheden werkelijk ter discussie te kunnen stellen, is er bereidheid nodig om ook voorbij eigen belangen te kijken. Alleen in gelijkwaardige samenwerking zijn ook minder dominante geluiden te horen en van invloed. Voor echte verandering zijn allianties nodig met deelnemers van divers pluimage in gelijkwaardige samenwerking. Inspraak is niet genoeg.

Vanuit deze gelijkwaardige samenwerking start het zoekproces. Bestuurskundige Trommel spreekt van ‘improviserend zoeken’.noot 170 Hiermee erken je dat je ook niet weet hoe het er precies uit gaat zien. In termen van kunstenaar Lucas de Man: ‘ik weet het niet en jij weet het ook niet’.noot 171 Je erkent onwetendheid. Bovendien zoek je samen een weg die past. Soms sla je een verkeerde weg in en dan zoek je samen het spoor weer op. Zo kan individuele onwetendheid omgevormd worden tot collectieve wetendheid. De puzzelstukjes van alle kennisbronnen kunnen zo samenvallen en komen tot nieuwe inzichten en stappen die nodig zijn voor een meer ontspannen samenleving.

Bij deze aanbeveling willen we in het bijzonder aandacht schenken aan leiderschap. Leiderschap waarbij onwetendheid erkent wordt, schept ruimte voor verbinding, verscheidenheid en vertraging. Dit geeft mensen de mogelijkheid om leiders te bevragen en mee te denken. Bewust en ‘samenwetend’ leiderschap is noodzakelijk voor gelijkwaardige samenwerking.

Aanbeveling 3

Beleg de grotere maatschappelijke opdracht om de noodzakelijke verbinding, verscheidenheid en vertraging te implementeren in structureel landelijk beleid en financiering

Om de hypernerveuze samenleving tot rust te brengen, is het volgens de Raad noodzakelijk om verbinding, verscheidenheid en vertraging in te bouwen in beleid en financiering. Op dit moment staan bestaande systemen en structuren dit juist in de weg. De Raad stelt daarom voor dat Regering of Parlement de opdracht belegt om tot landelijke kaders te komen om de hypernerveuze samenleving tot rust te brengen. Deze kaders moeten vorm en inhoud geven aan de manier waarop landelijk beleid en financiering kunnen worden ingezet. We adviseren om deze opdracht te beleggen bij een samenwerking van adviesraden bij voorkeur de Onderwijsraad, de SER, de Gezondheidsraad en de RVS. Niet alleen hebben deze adviesraden expertise op het gebied van leren, werken en zorgen. Ook zijn er vanuit deze raden al aanbevelingen gedaan die richting geven aan een meer ontspannen samenleving.

Hierbij is het essentieel dat ook een dergelijke samenwerking start vanuit onze vorige aanbeveling; neem onwetendheid als startpunt en ga improviserend zoeken, in verbinding en verscheidenheid, met vertraging.

Aanbeveling 4

Maak waar mogelijk al ruimte in beleid voor verbinding, verscheidenheid en vertraging

We kunnen niet wachten op de uitkomst van de opdracht die we beleggen in aanbeveling 3. Dat is ook niet nodig. In hoofdstuk 4 hebben we immers laten zien dat er al mooie initiatieven bestaan op het gebied van leren, werken en zorgen die ruimte maken voor een meer ontspannen samenleving. De kennis en ervaringen hieruit zouden ook goed kunnen landen bij een samenwerking van adviesraden om in kaart te brengen wat er meer systemisch nodig is.

Bovendien roepen we onderwijsinstellingen, werkgevers, (publieke) organisaties, zorg- en welzijnsorganisaties op om waar mogelijk in hun eigen beleid de basiswaarden verbinding, verscheidenheid en vertraging een plek te geven. Dit kan bijvoorbeeld door meer lege tijd in te plannen voor werknemers en zorgverleners. Voor scholen helpt de wegwijzer mentaal kapitaal om het gesprek aan te gaan over de prestatiedruk op school, over verbinding in de klas en om een leeromgeving te creëren waar verscheidenheid kan floreren. Sociaal-culturele verandering ontstaat immers niet enkel van bovenaf, ook van onderop. Beide zijn nodig om de mentale volksgezondheid drastisch te verbeteren.

Aanbeveling 5

Ontwikkel overheidsbeleid expliciet gericht op mentale volksgezondheid

We hebben laten zien dat het huidige beleid veelal is gericht op individuen en doelgroepen. Er wordt niet gesproken over de mentale volksgezondheid. De Raad stelt daarom voor om ook overheidsbeleid te ontwikkelen dat juist expliciet hierop is gericht. Ook hier herhalen we graag dat dit een brede oproep is voor alle ministeries. Beleid gericht op mentale volksgezondheid ligt bij uitstek ook buiten het terrein van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Zo toont een uitgebreide internationale literatuurreview dat het de moeite waard is om ruime ouderschapsverlofregelingen in te voeren.noot 172 Zoals we in hoofdstuk 4 beschreven, kan ook een latere selectie in het onderwijs en inzetten op werkzekerheid bijdragen aan de mentale volksgezondheid, mits dit wordt vormgegeven volgens de principes van de meer ontspannen samenleving.

Wij adviseren de Rijksoverheid om een actieve strategie te ontwikkelen ter verbetering van de mentale volksgezondheid. Internationaal zijn hiervoor ook aanknopingspunten te vinden in de benadering Mental Health in All Policies. Het Trimbos-instituut heeft al enkele handvatten voor landelijk beleid voor Nederland hierover geformuleerd.noot 173

Een andere manier waarop je mentale volksgezondheid een plek kan geven in overheidsbeleid, is door de term ‘mentale volksgezondheid’ expliciet op te nemen in kaderwetgeving. Het helpt om mensen op een andere manier na te laten denken over een vraagstuk. Een voor de hand liggende maatregel is om een wetswijziging door te voeren in de Wet Publieke Gezondheidszorg (Wpg). Zo kun je de zorg voor de mentale volksgezondheid als taak opnemen in de Wpg. Gemeenten hebben op grond van de Wpg tot taak om de volksgezondheid te beschermen en bevorderen. Zij moeten op grond van artikel 2 lid 2 onder de Wpg zorg dragen voor ‘het bijdragen aan opzet, uitvoering en afstemming van preventieprogramma’s, met inbegrip van programma’s voor de gezondheidsbevordering.’ Dit is zo algemeen gesteld dat onvoldoende duidelijk is dat deze programma’s ook betrekking kunnen of zelfs moeten hebben op de mentale volksgezondheid. Het zou dan ook helpen om dit in deze wettelijke omschrijving expliciet te maken.

Aangezien een dergelijke wijziging op zichzelf niet voldoende is, is het dan ook nodig om de taak om zorg te dragen voor de mentale volksgezondheid op te nemen in de nieuwe Nota Landelijk Gezondheidsbeleid. Een stevigere wettelijke verankering helpt om mentale volksgezondheid meer op de agenda te zetten.

Een kompas richting een meer ontspannen samenleving

Voor iedereen die aan de slag gaat met onze aanbevelingen stellen we voor om hierbij een kompas voor een meer ontspannen samenleving te gebruiken. We ontwikkelen dit graag verder samen met iedereen die mee wil doen.

Een meer ontspannen samenleving kenmerkt zich door verbinding, verscheidenheid en vertraging, terwijl in de hypernerveuze samenleving het individu, prestaties en versnelling centraal staan. Maatregelen en interventies zouden langs ‘het kompas voor een ontspannen samenleving’ gelegd kunnen worden. Het kompas laat zien of je op de goede weg bent naar meer ontspanning of juist de hypernerveuze samenleving verder aanjaagt. Stel bijvoorbeeld de volgende gesloten vragen:

Verbinding

  • Draagt de manier van werken, leren en zorgen in deze organisatie bij aan vervreemding, uitsluiting of isolement of juist aan verbinding?
  • Zijn er voldoende fysieke en online ruimtes beschikbaar die ruimte voor veilige verbinding mogelijk maken?

Verscheidenheid

  • Zijn de impliciete normen van mijn organisatie gericht op ‘accepteren en waarderen van verschillen’ of van het uitsluiten van verschillen?
  • Zijn de bronnen voor erkenning en zelfrespect eenduidig of divers?

Vertraging

  • Is de ruimte voor ‘lege tijd’ in mijn organisatie gewaarborgd?
  • Is er waardering voor ‘lege tijd’ in de organisatie?

En de geestelijke gezondheidszorg (ggz)?

Dit advies gaat niet over de geestelijke gezondheidszorg. We hanteren een bredere focus, omdat de hypernerveuze samenleving ons allemaal raakt. De ggz komt pas in beeld wanneer de druk op mentale gezondheid zo groot wordt, dat mensen mentale problemen krijgen en hulp nodig hebben.

Tegelijkertijd hebben we in dit advies laten zien hoe de zorg ook hypernerveus is ingericht met nadruk op het individu, prestaties en versnelling: zo ook de ggz. Zo ligt in de zorgverzekeringswet (ZVW), waar de ggz is ondergebracht, de nadruk op individuele behandeling en indicatiestelling. Veel mensen zijn bezig met de vraag hoe de inrichting van de ggz anders kan, welke wijzigingen er nodig zijn om hulpvragers de juiste zorg te bieden en om te voorkomen dat zorgverleners overbelast raken. Ook in wijzigingen in dit systeem vragen we om aandacht te hebben voor de ontspannen samenleving. Meer te letten op publieke geestelijke gezondheidszorg en ruimte geven aan zorgverleners om samen met zorgvragers te zoeken naar een passende weg. Aandacht hebben voor familie en vrienden van de hulpvrager en vrij baan maken voor zelfregie- en herstelorganisaties zijn allemaal ontwikkelingen die kunnen helpen voor een meer ontspannen systeem, mits op de juiste manier vormgegeven. In het IBO mentale gezondheid en GGZ zijn enkele opties uitgewerkt, waarbij sommige mooi aansluiten bij een meer ontspannen samenleving.noot 174 Zo voorkomen we dat mensen in een hypernerveus systeem hulp krijgen, waarbij ze alsnog de druk voelen om zo snel mogelijk weer zelfredzaam te kunnen presteren in de samenleving.

Tot slot: Iedereen is nodig voor een meer ontspannen samenleving

Dit advies is een oproep voor een sociaal culturele verandering. Dit vraagt iets van de samenleving, van systemen en structuren, van organisaties en ook van mensen. Sociaal culturele verandering vraagt om een gezamenlijke beweging. Niemand kan dit alleen. Het is daarmee een oproep aan iedereen om de waarden van verbinding, verscheidenheid en vertraging te doorleven en te vertalen naar de praktijk. Of het nu op school is, op het werk, in de zorg, in onderlinge relatie, in beleid of waar dan ook. Ja, ook de Raad erkent hier zijn onwetendheid en stelt zich daarom op als onwetende partner in het zoekproces. Want ook al weten we niet precies hoe we er moeten komen, we hebben met dit advies wel een duidelijke richting gegeven om de hypernerveuze samenleving af te remmen. De verandering die wij voorstellen vraagt om een hernieuwd maatschappelijk debat, waarbij mentale volksgezondheid wordt benaderd als collectief en maatschappelijk probleem. Een enkelvoudige focus op zorg komt dit gesprek niet ten goede. We nodigen iedereen uit om met elkaar en met ons in gesprek te gaan over manieren om die meer ontspannen samenleving vorm te geven. Iedereen is nodig om deze noodzakelijke omslag te maken en om te voorkomen dat de mentale volksgezondheid steeds verder onder druk komt te staan!

Bronnen

  1. Boumans, J., Kroon, H., & van der Hoek, B. (2023). Ggz uit de knel. Utrecht: Trimbos-Instituut; Jeuring, H.W., Comijn, H.C., Deeg, D.J.H., Stek, M.L., Huisman, M., Beekman, A.T.F. (2018) Secular trends in the prevalence of major and subthreshold depression among 55-64-year olds over 20 years. Psychological Medicine, 48(11), 1824-1834.: Hiemstra, M., van Bon-Martens, M., Savelkoul, M., & Snijders, B. (2023). Cijferrapportage Monitor mentale gezondheid 2023. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu..

  2. NEMESIS. Kerncijfers psychische aandoeningen. Samenvatting. https://cijfers.trimbos.nl/nemesis/kerncijfers-psychische-aandoeningen/samenvatting-kerncijfers/#. Geraadpleegd op: 22 juli 2025. Utrecht: Trimbos-instituut.

  3. Boumans, J., Kroon, H., & van der Hoek, B. (2023). Ggz uit de knel. Utrecht: Trimbos-Instituut.

  4. Rijksinstituut voor Volksgezondheid & Milieu (2024) Angst- of depressiegevoelens. Verkregen via: https://www.rivm.nl/mentale-gezondheid/monitor/algemene-bevolking/angst-depressiegevoelens

  5. Rijksinstituut voor Volksgezondheid & Milieu (2024) Ziekteverzuimpercentage door psychische klachten, overspannenheid en burn-out. Verkregen via: https://www.rivm.nl/mentale-gezondheid/monitor/gevolgen-mentale-ongezondheid/ziekteverzuimpercentage.

  6. Rijksinstituut voor Volksgezondheid & Milieu (2024) Levenstevredenheid. Verkregen via: https://www.rivm.nl/mentale-gezondheid/monitor/algemene-bevolking/levenstevredenheid

  7. Tick, N. T., van der Ende, J., Koot, H. M., & Verhulst, F. C. (2007). 14-Year changes in emotional and behavioral problems of very young Dutch children. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 46(10), 1333–1340. https://doi.org/10.1097/chi.0b013e3181337532; Jeuring, H.W., Comijn, H.C., Deeg, D.J.H., Stek, M.L., Huisman, M., Beekman, A.T.F. (2018) Secular trends in the prevalence of major and subthreshold depression among 55-64-year olds over 20 years. Psychological Medicine, 48(11), 1824-1834.: Hiemstra, M., van Bon-Martens, M., Savelkoul, M., & Snijders, B. (2023). Cijferrapportage Monitor mentale gezondheid 2023. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu.

  8. Boumans, J., Kroon, H., & van der Hoek, B. (2023). Ggz uit de knel. Utrecht: Trimbos-Instituut

  9. de Nederlandse ggz, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, MIND, & Nederlands Instituut van Psychologen. (2023). Laat de ggz niet door de bodem zakken. Verkregen via: https://cms.denederlandseggz.nl/assets/common/Brief-A4-met-links-DEF-DEF.pdf

  10. Van Mersbergen, C. (2023, 29 augustus) Ruim 2,5 keer zoveel coaches als tien jaar geleden, vooral de Randstad coacht zich suf. Algemeen Dagblad. Verkregen via: https://www.ad.nl/binnenland/ruim-2-5-keer-zoveel-coaches-als-tien-jaar-geleden-vooral-de-randstad-coacht-zich-suf~a4a528b4/?referrer=https%3A%2F%2F

  11. Nederlandse Zorgautoriteit (2025) Informatiekaart Wachttijden en wachtplekken ggz - oktober 2024. Utrecht: NZa.

  12. Zorginstituut Nederland. (2023). Niemand kan het alleen. Signalement “Passende zorg voor mensen met psychische problemen.” Diemen: Zorginstituut Nederland.

  13. Bouman, K. (2024, 6 januari) Steeds meer jonge vrouwen op de eerste hulp vanwege zelfbeschadiging of poging tot suïcide. De Volkskrant. Verkregen via: https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/steeds-meer-jonge-vrouwen-op-eerste-hulp-vanwege-zelfbeschadiging-of-poging-tot-suicide~bb906482/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F

  14. Palm, T. (2024, 8 januari) Steeds meer meisjes op de eerste hulp vanwege poging tot suïcide Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/binnenland/steeds-meer-meisjes-op-de-eerste-hulp-vanwege-poging-tot-suicide~b1f6bcda2/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2.

  15. Chan, J. K. N., Correll, C. U., Wong, C. S. M., Chu, R. S. T., Fung, V. S. C., Wong, G. H. S., Lei, J. H. C., & Chang, W. C. (2023). Life expectancy and years of potential life lost in people with mental disorders: a systematic review and meta-analysis. EClinicalMedicine, 65. https://doi.org/10.1016/j.eclinm.2023.102294

  16. Shields-Zeeman, L., Bon-Martens, M., & Smit, F. (2021). Samen werken aan een mentaal gezonde samenleving. Utrecht: Trimbos-Instituut.

  17. Shields-Zeeman, L. (2025, 17 april). Mentale gezondheid: een investering die voor iedereen loont. Utrecht: Trimbos-instituut. Verkregen via https://www.trimbos.nl/actueel/blogs/mentale-gezondheid-een-investering-die-voor-iedereen-loont/

  18. VZinfo. (2019). Kosten van Ziekten | Dashboard. Verkregen via: https://www.vzinfo.nl/kosten-van-ziekten/dashboardRIVM.

  19. Wijnen et al. (2023) The economic burden of mental disorders: results from the Netherlands mental health survey and incidence study-2. The European Journal of Health Economics. 25(6), 925–934. https://doi.org/10.1007/s10198-023-01634-2

  20. Wijnen et al. (2023) The economic burden of mental disorders: results from the Netherlands mental health survey and incidence study-2. The European Journal of Health Economics. 25(6), 925–934. https://doi.org/10.1007/s10198-023-01634-2

  21. TNO (2020). Factsheet van de werkstress 2020. Delft: TNO.

  22. Pokhilenko, I., Janssen, L. M. M., Evers, S. M. A. A., Drost, R. M. W. A., Schnitzler, L., & Paulus, A. T. G. (2021). Do Costs in the Education Sector Matter? A systematic literature review of the economic impact of psychosocial problems on the education sector. PharmacoEconomics, 39(8), 889–900. https://doi.org/10.1007/s40273-021-01049-y

  23. Bos, B.; Molenaar, R. & J. Zweerink (2021) Samenhang tussen problemen en de kans op voortijdig schoolverlaten. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/aanvullende-statistische-diensten/2021/samenhang-tussen-problemen-en-de-kans-op-voortijdig-schoolverlaten?onepage=true

  24. Cohen, N., & Galea, S. (2011). Population Mental Health: Evidence, Policy, and Public Health Practice (1st ed.). Londen: Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203818619

  25. Nicolaou M, Shields-Zeeman LS, van der Wal JM, Stronks K (2025) Preventing depression in high-income countries—A systematic review of studies evaluating change in social determinants. PLoS One 20(5): e0323378https://doi.org/10.1371/journal.pone.0323378

  26. Idem

  27. Stellaard, S. (2023). Boemerangbeleid: Over aanhoudende tragiek in passend onderwijs‑ en jeugdzorgbeleid (1e druk). Meppel: Boom Bestuurskunde.

  28. Valkenburg, P. M., van der Wal, A., & Beyens, I. (2023). Schermgeluk en schermverdriet: de invloed van social media op de mentale gezondheid van jongeren. Den Haag: Unicef.

  29. Savelkoul, M., van der Noordt, M., Schokker, D. & A. Verweij (2024) Mentale gezondheid. Beïnvloedende factoren met handelingsperspectief voor de overheid. Bilthoven: RIVM.

  30. Zorginstituut Nederland (2023). Niemand kan het alleen. Signalement “Passende zorg voor mensen met psychische problemen.” Diemen: Zorginstituut Nederland.

  31. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap & Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. (2022, 10 juni). Aanpak mentale gezondheid van ons allemaal. Verkegen via: rijksoverheid.nl. Dit citaat komt van de pagina met de titel Doelen.

  32. van Baar, J., Bos, N., Kramer, J., & Shields-Zeeman, L. (2022). Sociale determinanten van mentale gezondheid Een kennissynthese. Utrecht: Trimbos-Instituut.

  33. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2024) Van overleven naar bloeien. Den Haag: RVS.

  34. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2022) Van schuld naar schone lei. Den Haag: RVS.

  35. Kamerstukken II 2021/2022 32 793, nr. 573.

  36. Elias, N. (1991). Changes in the we-I balance. In M. Schröter (Ed.), The society of individuals (pp. 155–237). Cambridge: Basil Blackwell; Duyvendak, J. W.. (2004). Een eensgezinde, vooruitstrevende natie : over de mythe van “de” individualisering en de toekomst van de sociologie. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  37. Scheepers, P. & I. Sieben (2022) Van wij naar ik. In: van den Berg, J., Ham, M., Bosman, R. & G. Engbersen (red) Raadselen van de maatschappij. (pp. 95-109). Amsterdam: Van Gennep

  38. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.; Bussemaker, M. (1993). Betwiste zelfstandigheid: Individualisering, sekse en verzorgingsstaat (proefschrift). Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  39. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.

  40. Bussemaker, M. (1993). Betwiste zelfstandigheid: Individualisering, sekse en verzorgingsstaat (proefschrift). Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  41. Duyvendak, J. W., & Hurenkamp, M. (2004). Kiezen voor de kudde: lichte gemeenschappen en de nieuwe meerderheid. Amsterdam: Van Gennep.; Duyvendak, J. W.. (2004). Een eensgezinde, vooruitstrevende natie : over de mythe van “de” individualisering en de toekomst van de sociologie. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.; Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  42. Duyvendak, J. W., & Hurenkamp, M. (2004). Kiezen voor de kudde: lichte gemeenschappen en de nieuwe meerderheid. Amsterdam: Van Gennep.

  43. Idem.

  44. van der Torre, W., Lammers, M., Oude Hengel, K., Burg, W. ter, Bouwkens, L., Bekker, C., van de Ven, H., van der Noordt, M., van Dam, L., Eijsink, P., de Lange, J., Couwenbergh, C., & van Oostrom, S. (2023). De Toekomst van Gezond en Veilig Werken. Een brede horizonscan. Bilthoven & Leiden: RIVM, TNO. https://doi.org/10.21945/RIVM-2022-0197

  45. Kunneman, H. (2005). Voorbij het dikke‑ik: Bouwstenen voor een kritisch humanisme. Amsterdam: Humanistics University Press.; Tonkens, E. (2008). Mondige burgers, getemde professionals: marktwerking en professionaliteit in de publieke sector. Amsterdam: Van Gennep.

  46. Sandel, M. J. (2020). De tirannie van verdienste: over de toekomst van de democratie. Utrecht: Ten Have.

  47. Denys, D. (2022). Is the mental health crisis fuelled by our desire for individual autonomy? European Neuropsychopharmacology, 64, pp. 30–31. https://doi.org/10.1016/j.euroneuro.2022.08.004

  48. Denys, D. (2022). Is the mental health crisis fuelled by our desire for individual autonomy? European Neuropsychopharmacology, 64, pp. 30–31. https://doi.org/10.1016/j.euroneuro.2022.08.004.; Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.

  49. Denys, D. (2022). Is the mental health crisis fuelled by our desire for individual autonomy? European Neuropsychopharmacology, 64, pp. 30–31. https://doi.org/10.1016/j.euroneuro.2022.08.004.

  50. Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.

  51. Idem

  52. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 17 december). Prognose: huishoudensgroei in de toekomst vooral door meer alleenstaanden. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/51/prognose-huishoudensgroei-in-de-toekomst-vooral-door-meer-alleenstaanden

  53. Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.; Duyvendak, J. W.. (2004). Een eensgezinde, vooruitstrevende natie : over de mythe van “de” individualisering en de toekomst van de sociologie. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  54. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 17 december). Sociaal contact met vrienden en kennissen: jongeren. Verkregen via: https://www.staatvenz.nl/kerncijfers/sociaal-contact-met-vrienden-en-kennissen-jongeren

  55. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 17 december). Prognose: huishoudensgroei in de toekomst vooral door meer alleenstaanden. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/51/prognose-huishoudensgroei-in-de-toekomst-vooral-door-meer-alleenstaanden

  56. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 15 maart). Ruim helft Nederlanders werkt weleens thuis. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/11/ruim-helft-nederlanders-werkt-weleens-thuis.

  57. NPO Radio 1 (2023, 1 februari). Trendbreuk in zelfhulpboeken: de prestatiemoraal is terug. Verkregen via: https://www.nporadio1.nl/nieuws/cultuur-media/1b183e25-a161-46da-971b-2a7419d0cbf2/trendbreuk-in-zelfhulpboeken-de-prestatiemoraal-is-terug

  58. Van Putten, R., & Van der Zee, T. S. M. (Red.). (2025). Onderwijs voorbij de meritocratie: Tegendraadse beschouwingen over prestaties in het onderwijs. Nijmegen: Radboud University Press.

  59. Boer, M., van Dorsselaer, S., de Looze, M., de Roos, S., Brons, H., van den Eijnden, R., . . . Stevens, G. (2022). HBSC 2021: Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland. Retrieved from Utrecht: Universiteit Utrecht:

  60. Boer, M., van Dorsselaer, S., de Looze, M., de Roos, S., Brons, H., van den Eijnden, R., . . . Stevens, G. (2022). HBSC 2021: Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland. Retrieved from Utrecht: Universiteit Utrecht:

  61. Wienen, B. (2021). Nieuw kinderrecht: het recht om te falen. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut / Defence for Children.

  62. Idem.

  63. Dopmeijer, J., Scheeren, L., Baar, J. van, & Bremer, B. (2023). Harder Better Faster Stronger? Een onderzoek naar risicofactoren en oplossingen voor prestatiedruk en stress van studenten in het hbo en wo. Utrecht: Trimbos-Instituut.; Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  64. Nederlands Jeugdinstituut (NJi). (2024, 2 augustus). Cijfers over prestatiedruk. Verkregen via: https://www.nji.nl/cijfers/cijfers-over-prestatiedruk https://www.nji.nl/cijfers/cijfers-over-prestatiedruk

  65. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2025, 15 april). Ziekteverzuim volgens werknemers; geslacht en leeftijd (Dataset 85998NED). Verkregen via: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/85998NED/table?ts=1750152200721

  66. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.

  67. Echtelt, P. van, S. Croezen, J.D. Vlasblom en M. de Voogd-Hamelink (2016). Aanbod van arbeid 2016. Werken, zorgen en leren op een flexibele arbeidsmarkt. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

  68. Pekrun, R. Achievement emotions. A control-value theory perspective. Hoofdstuk in: Patulny, R. et. al (ed.) (2019). Emotions in late modernity. P. 171. https://library.oapen.org/bitstream/handle/20.500.12657/43069/1/9781351133302.pdf#page=169

  69. Dopmeijer, J., Scheeren, L., Baar, J. van, & Bremer, B. (2023). Harder Better Faster Stronger? Een onderzoek naar risicofactoren en oplossingen voor prestatiedruk en stress van studenten in het hbo en wo. Utrecht: Trimbos-Instituut.; Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  70. van Putten, R. (2024). De Tijd Ont-Managen. Pleidooi Voor Een Rijkere Benadering van Werktijd. Waardenwerk (Journal of Humanistic Studies) 25(98–99):74–85. doi: 10.36254/ww.2024.98-99.08.

  71. Bussemaker, J. (2021) Ministerie van Verbeelding. Idealen en de politieke praktijk. Amsterdam: Balans.

  72. Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.; de Brabander, R.. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press.

  73. Nederlands Jeugdinstituut (NJi). (2024, 2 augustus). Cijfers over prestatiedruk. Den Haag: Nederlands Jeugdinstituut. Verkregen via: https://www.nji.nl/cijfers/cijfers-over-prestatiedruk

  74. Butera, F., Dompnier, B. & Darnon, C. (2024) Achievement goals : a social influence cycle. Annual Review of Psychology, 75:527-54 P.547

  75. Ehrenreich, B. (2010). Smile or Die: How Positive Thinking Fooled America and the World. Londen: Granta Books.

  76. de Brabander, R.. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 81.

  77. Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.; de Brabander, R. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press.

  78. Sennett, R. (2010). Cultuur van het nieuwe kapitalisme. Werken in de 24‑uurseconomie (C. van Paassen & W. van Paassen, vertaling). Amsterdam: J.M. Meulenhoff.

  79. TNO. (2020) Burn-out. Oorzaken, gevolgen en risicogroepen. Eindrapport voor Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. P.12

  80. Centraal Bureau voor de Statistiek. (2023, 22 februari). Bijna 6 op 10 baanwisselaars korter dan twee jaar in dienst. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2023/08/bijna-6-op-10-baanwisselaars-korter-dan-twee-jaar-in-dienst

  81. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom.

  82. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom: p. 118.

  83. De Wachter, D. (2012). Borderline Times. Het einde van de normaliteit. Tielt: LannooCampus.

  84. de Brabander, R.. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press.; Ehrenreich, B. (2010). Smile or Die: How Positive Thinking Fooled America and the World. Londen: Granta Books.; Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.

  85. Verhaeghe. P. (2023) Onbehagen. De Bezige Bij, p.214

  86. Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.

  87. Idem

  88. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom, p.128.

  89. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom, p. 89.

  90. Sennett, R. (2010). Cultuur van het nieuwe kapitalisme. Werken in de 24‑uurseconomie (C. van Paassen & W. van Paassen, vertaling). Amsterdam: J.M. Meulenhoff.

  91. Valkenburg, P. M., van der Wal, A., & Beyens, I. (2023). Schermgeluk en schermverdriet: de invloed van social media op de mentale gezondheid van jongeren. Den Haag: Unicef.; de staat van het onderwijs.

  92. Raad voor Volksgezondheid en Samenleving. (2023). #GeenPaniek – Gezondheid, jongeren en hun digitale omgeving. Den Haag: RVS.

  93. Wienen, B. (2021). Nieuw kinderrecht: het recht om te falen. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut / Defence for Children.

  94. Inspectie van het Onderwijs (2024e). Kwaliteit van de extra ondersteuning in het funderend onderwijs. Den Haag: inspectie van het onderwijs.

  95. Inspectie van het Onderwijs. (2025, 16 april). De Staat van het Onderwijs 2025. Den Haag: inspectie van het onderwijs.

  96. Goedhart, N. S., Dedding, C., Rodriguez, M. J., & Spruijt, P. (2022). "Ik ben maar een mbo’er". Het mentaal welbevinden van mbo-studenten tijdens de coronacrisis. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) & Amsterdam UMC.

  97. Prognosemodel Zorg en Welzijn. (z.d.). Stories Dashboard – Zorg en welzijn (breed). Verkregen via: https://prognosemodelzw.databank.nl/dashboard/stories-dashboard/zorg-en-welzijn--breed-

  98. ANP. (2024, 30 oktober). 60.000 extra medewerkers in bouw nodig voor woonopgave. Binnenlands Bestuur. Verkregen via: https://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/bouwen-en-wonen/60-000-extra-medewerkers-in-bouw-nodig-voor-woonopgave

  99. MBO Raad. (2024, 2 december). Aantal mbo-studenten blijft dalen: ‘Een alarmerende situatie’. Verkregen via: https://www.mboraad.nl/nieuws/aantal-mbo-studenten-blijft-dalen-een-alarmerende-situatie

  100. Dopmeijer, J., Scheeren, L., Baar, J. van, & Bremer, B. (2023). Harder Better Faster Stronger? Een onderzoek naar risicofactoren en oplossingen voor prestatiedruk en stress van studenten in het hbo en wo. Utrecht: Trimbos-Instituut

  101. Valkenburg, P. M., van der Wal, A., & Beyens, I. (2023). Schermgeluk en schermverdriet: de invloed van social media op de mentale gezondheid van jongeren. Den Haag: Unicef.; de staat van het onderwijs

  102. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.; Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2020) Het betere werk. De nieuwe maatschappelijke opdracht, wrr-Rapport 102, Den Haag: WRR., p. 45-46.

  103. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus, p.38.

  104. Wetenschappelijke raad voor regeringsbeleid (1982). Herwaardering van welzijnsbeleid. Den Haag: WRR. Wetenschappelijke raad voor regeringsbeleid (1990) Een werkend perspectief. Arbeidsparticipatie in de jaren ’90. Den Haag: WRR.

  105. Nicolaou M, Shields-Zeeman LS, van der Wal JM, Stronks K (2025) Preventing depression in high-income countries—A systematic review of studies evaluating change in social determinants. PLoS One 20(5): e0323378https://doi.org/10.1371/journal.pone.0323378

  106. Sociaal en Cultureel Planbureau (2019), Eindevaluatie van de Participatiewet. Den Haag: SCP.

  107. Commissie Sociaal Minimum (2023) Een zeker bestaan. Naar een toekomstbestendig stelsel

    van het sociaal minimum, rapport II, verkregen via: https://open.overheid.nl/documenten/a434ffdd-2aca-4a04-846e-127f3b62d525/file.

  108. Grootegoed, E. (2013) Dignity of dependence: welfare state reform and the struggle for respect. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.; Linders, L. (2010) De betekenis van nabijheid. Een onderzoek naar informele zorg in een volksbuurt. Tilburg: Universiteit van Tilburg.; Reijnders, M. (2020) Non-take-up of social support and the implications for social policies. Leiden: Universiteit Leiden.

  109. Idem.

  110. Zwaard, W. van der (2021) Omwille van fatsoen. De staat van menswaardige zorg. Meppel: Boom bestuurskunde

  111. Peeters, P-H & Cloïn, C. (2012) Onder het mom van zelfredzaamheid: een journalistieke analyse van de nieuwe mantra in zorg en welzijn. Eindhoven: Pepijn.

  112. VGZ (z.d.) Factsheet verpleging en verzorging thuis.

  113. Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.

  114. Versantvoort, M.. (2022). Zin verzoet de arbeid; over arbeid en zingeving in een paradoxale samenleving. Groningen/Den Haag: Protestantse Theologische Universiteit; Sociaal en Cultureel Planbureau.

  115. Deunk, M., & Korpershoek, H. (2021). Studentenwelzijn in het hoger onderwijs: Een overzichtsstudie van veelbelovende aanpakken voor docenten(teams), opleidingen en instellingen. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.

  116. Bakhuys Roozboom, M.C., Wonder, W. & J. Thielecke (2024). Werkstress, psychosociale arbeidsbelasting en mentale gezondheid van werknemers. Delft: TNO Public.

  117. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 15 maart). Ruim helft Nederlanders werkt weleens thuis. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/11/ruim-helft-nederlanders-werkt-weleens-thuis.

  118. Spanjersberg, M. (2022). Tussentaal. Utrecht: BoekWerk.

  119. Spanjersberg, M. (2022). Tussentaal. Utrecht: BoekWerk, p. 12

  120. Van Dam, S. (2021) Ik participeer dus ik ben: ubuntu in het sociaal werk. In: Raeymaeckers, P. & J. Gradener. Denken over sociaal werk. Leuven: Acco, pp. 253 -266.

  121. Baart, A. (2001). Een theorie van de presentie. Den Haag: Lemma.

  122. Albeda, Y. Tan, S. & W. Swildens (2023) Op weg naar herstel met formele en informele steunstructuren. Rotterdam: Hogeschool Inholland.

  123. Centraal Bureau voor de Statistiek. (2024). Hoeveel mensen zijn mantelzorger? Nederland in cijfers 2024. Den Haag: CBS. Verkregen via: https://longreads.cbs.nl/nederland-in-cijfers-2024/hoeveel-mensen-zijn-mantelzorger/

  124. Centraal Bureau voor de Statistiek. (2025, 7 mei). Sociale contacten en maatschappelijke participatie. Den Haag: CBS. Verkregen via:https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/85541NED/table?ts=1750234621064

  125. Raad voor volksgezondheid & Samenleving (2023) Kinderen uit de knel. Den Haag: RVS.

  126. Idem

  127. Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  128. Raad voor volksgezondheid & Samenleving (2025) Iedereen bijna ziek. Den Haag: RVS.

  129. Zaal-Schuller, I., Vermaak, M. & B. Frederiks (2024, september 5). We hebben in Nederland een 'IQ'-probleem. Medisch Contact. Verkregen via: https://www.medischcontact.nl/actueel/laatste-nieuws/artikel/we-hebben-in-nederland-een-iq-probleem

  130. Flood, M., & Hochstenbach, C. (2025). Queer in a housing crisis: how nonbinary and genderqueer young adults navigate housing precarity. Social & Cultural Geography, 1–25. https://doi.org/10.1080/14649365.2025.2494561 https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14649365.2025.2494561.; Regioplan & ERCOMER (2025), Nationaal onderzoek moslimdiscriminatie; SCP (2024), Sociale cohesie onder druk door ongelijke kansen, discriminatie en segregatie. Factsheet; Van Tubbergen, F. (2024) What does sociological research tell us about ethnic inequalities in European labour markets?; Kennisplatform Integratie & Samenleving (2021) Institutioneel racisme in Nederland.

  131. World Health Organization. (2022). World mental health report: Transforming mental health for all. Verkregen via: https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/356119/9789240049338-eng.pdf

  132. Coumans, M., & Schmeets, H. (2020, 16 december). Sociale uitsluiting, gezondheid, tevredenheid met het leven en buitengesloten voelen. In Sociale uitsluiting in Nederland: wie staat aan de kant? Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2020/sociale-uitsluiting-in-nederland-wie-staat-aan-de-kant-/5-sociale-uitsluiting-gezondheid-tevredenheid-met-het-leven-en-buitengesloten-voelen; Spencer, S. J., Logel, C., & Davies, P. G. (2016). Stereotype threat. Annual Review of Psychology, 67, 415–437. https://doi.org/10.1146/annurev-psych-073115-103235

  133. Sociaal-Economische Raad. (2024, 5 december). Inclusief denken: de waarde van neurodiversiteit op de werkvloer. Verkregen via: https://www.ser.nl/nl/actueel/nieuws/neurodiversiteit-op-de-werkvloer

  134. Sociaal‑Economische Raad. (z.j.). Diversity Day. In SER Diversiteit in Bedrijf. Verkregen via: https://www.ser.nl/nl/thema/diversiteitinbedrijf/projecten/diversity-day

  135. Dermaux, J., Mulder, M., van der Zwet, R., Nourozi, S., Sok, K. & D. de Bruijn (2024). Ervaringskennis in beleid: zo benut u optimaal ervaringskennis en –deskundigheid. Utrecht: Movisie.

  136. van der Werff, S. (2022, 5 maart). Deze supermarktmanager neemt iedere kandidaat aan: ‘Iedereen heeft wel een krasje’. Algemeen Dagblad. Verkregen via: https://www.ad.nl/werk/deze-supermarktmanager-neemt-iedere-kandidaat-aan-iedereen-heeft-wel-een-krasje~ae83a63a/; van Unen, D. (2024, 12 januari). Grootste aanbieder gehandicaptenzorg kan alle hulp gebruiken. Pointer. KRO‑NCRV. Verkregen via: https://pointer.kro-ncrv.nl/grootste-aanbieder-gehandicaptenzorg-kan-alle-hulp-gebruiken.

  137. zie o.a. van der Meulen, M., Liefhebber, S., Keuzenkamp, S., & van der Zwet, R. (2021). De rol en meerwaarde van ervaringsdeskundigen in sociale wijkteams. Utrecht: Movisie.

  138. Stichting Roze 50+. RozeZorg. Verkregen via: https://rozezorg.nl/

  139. Nationaal Netwerk Inclusieve Zorg. Missie. Verkregen via: https://nniz.nl/missie/.

  140. Erasmus MC., Gelijkheid, diversiteit en inclusie plan. Verkregen via: https://www.erasmusmc.nl/nl-nl/pages/gelijkheid-diversiteit-en-inclusie-plan.

  141. School of Understanding. Inrichting school. Verkregen via: https://schoolofunderstanding.nl/inrichting-school.

  142. Sociaal-Economische Raad. (2023). Gezond opgroeien, wonen en werken: Naar een structurele gezondheidsaanpak en bestrijding van sociaal-economische gezondheidsverschillen (Publicatienummer 23/07). Den Haag: SER.

  143. Hermsen, J. (2009) Stil de tijd. Pleidooi voor een langzame toekomst. Amsterdam: Arbeiderspers

  144. De Vries, M. (2025, 20 april). Vervelen is nuttig, vooral voor kinderen. ‘Ga deze meivakantie eens op je handen zitten’. Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/binnenland/vervelen-is-nuttig-vooral-voor-kinderen-ga-deze-meivakantie-eens-op-je-handen-zitten~b9ee8970d/.

  145. Trimbos-instituut. (zd). Slapen is goed voor je mentale gezondheid. Verkregen via: https://www.trimbos.nl/kennis/mentale-gezondheid-preventie/slapen-is-goed-voor-je-mentale-gezondheid/

  146. Van Putten, R. (2023). Een kwestie van tijd: Lectorale rede. Ede: Christelijke Hogeschool Ede. Verkregen via: https://objectstore.surf.nl/live/objectstore/204035bb-4241-45a7-a7ab-5c6b50a3df65/Een%20kwestie%20van%20tijd_lectorale%20rede_2023.pdfVan Putten

  147. Idem, p.18.

  148. Idem, p. 22.

  149. Idem, p. 28.

  150. De Vries, M. (2025, 20 april). Vervelen is nuttig, vooral voor kinderen. ‘Ga deze meivakantie eens op je handen zitten’. Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/binnenland/vervelen-is-nuttig-vooral-voor-kinderen-ga-deze-meivakantie-eens-op-je-handen-zitten~b9ee8970d/.

  151. Idem.

  152. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom.

  153. van Hulsen, T. (2024, 23 september). CEO Bas van der Veldt geeft zijn medewerkers elke vrijdag vrij. ‘Liefde werkt van twee kanten’. Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/duurzaamheid-economie/ceo-bas-van-der‑veldt‑geeft‑zijn‑medewerkers‑elke‑vrijdag‑vrij‑liefde‑werkt‑van‑twee‑kanten~bd3250e2.

  154. FNV (2024, 28 augustus). FNV pleit voor wettelijk ‘recht op onbereikbaarheid’. Verkregen via: https://www.fnv.nl/nieuwsbericht/algemeen-nieuws/2024/08/fnv-pleit-voor-wettelijk-recht-op-onbereikbaarheid/.

  155. Landelijke Huisartsen Vereniging, InEen & Zorgverzekeraars Nederland. (2025, 1 juli). Leidraad ‘t Meer Tijd Voor de Patiënt’ (MTVP). Verkregen via: https://www.lhv.nl/wp-content/uploads/2024/10/20250702-Leidraad-MTVP-def-versie-3-digitaal-toegankelijk.pdf

  156. School of Understanding. Inrichting school. Verkregen via: https://schoolofunderstanding.nl/inrichting-school.

  157. Rijksoverheid (2024, 19 april) Beleidskader Met elkaar voor alle kinderen en jongeren. Werken aan een inclusieve leeromgeving. Verkregen via: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2024/05/10/bijlage-11-beleidskader-definiering-inclusief-onderwijs.

  158. de Boer, A., & Kuijper, S. (2025). Ondersteuning aan leerlingen in een inclusieve onderwijssetting. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. Verkregen via: https://www.rug.nl/staff/anke.de.boer/uitgebreid-rapport-ondersteuning-aan-leerlingen-in-een-inclusieve-onderwijssetting.pdf.; Onderwijsraad (2020) Steeds inclusiever. Den Haag: Onderwijsraad.

  159. Onderwijsraad (2020) Steeds inclusiever. Den Haag: Onderwijsraad.

  160. Van Putten, R., & Van der Zee, T. S. M. (Red.). (2025). Onderwijs voorbij de meritocratie: Tegendraadse beschouwingen over prestaties in het onderwijs. Nijmegen: Radboud University Press.

  161. Onderwijsraad (2021). Later selecteren, beter differentiëren. Den Haag: Onderwijsraad

  162. Chong, P. W. (2016). The Finnish “Recipe” Towards Inclusion: Concocting Educational Equity, Policy Rigour, and Proactive Support Structures. Scandinavian Journal of Educational Research, 62(4), 501–518. https://doi.org/10.1080/00313831.2016.1258668

  163. Sociaal-Economische Raad. (2023). Gezond opgroeien, wonen en werken: Naar een structurele gezondheidsaanpak en bestrijding van sociaal-economische gezondheidsverschillen (Publicatienummer 23/07). Den Haag: SER; Federatie voor Gezondheid. (2024). Brief aan informateur Plasterk: kantel de zorg richting preventie en investeer in gezondheid. Verkregen via: https://www.federatievoorgezondheid.nl/media/1533/brief-informateur.pdf.

  164. European Commission. (2021). European Pillar of Social Rights Action Plan (KE‑09‑21‑008‑EN‑N). Publications Office of the European Union. Verkregen via: https://op.europa.eu/webpub/empl/european-pillar-of-social-rights/downloads/KE0921008ENN.pdf

  165. Hansen, M.P. and Leschke, J. (2022), "Reforming the Ideal(ised) Model(s) of Danish Labour Market Policies", Krogh, A.H., Agger, A. and Triantafillou, P. (Ed.) Public Governance in Denmark, Emerald Publishing Limited, Leeds, pp. 39-56. https://doi.org/10.1108/978-1-80043-712-820221003; Rasmussen, E., & Høgedahl, L. (2020). Collectivism and employment relations in Denmark: underpinning economic and social success. Labour and Industry, 31(3), 320–334. https://doi.org/10.1080/10301763.2020.1856619

  166. Nederlandse Zorgautoriteit. (zd). Welke regels gelden voor de huisartsenzorg in 2025? Verkregen via: https://www.nza.nl/zorgsectoren/huisartsenzorg/registreren-en-declareren/welke-regels-gelden-voor-de-huisartsenzorg-in-2025

  167. Landelijke Huisartsen Vereniging, InEen & Zorgverzekeraars Nederland. (2025, 1 juli). Leidraad ‘t Meer Tijd Voor de Patiënt’ (MTVP). Verkregen via: https://www.lhv.nl/wp-content/uploads/2024/10/20250702-Leidraad-MTVP-def-versie-3-digitaal-toegankelijk.pdf

  168. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2019) De B van bekwaam. Den Haag: RVS.; Smith, R. (2018, 1 februari). Doctors and patients are heading in opposite directions. The BMJ. Verkregen via: https://blogs.bmj.com/bmj/2018/02/01/richard-smith-doctors-and-patients-heading-in-opposite-directions/

  169. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2022) Anders leven en zorgen. Den Haag: RVS.

  170. Trommel, W. A. (2018). Veerkrachtig bestuur: voorbij neoliberale drift en populistische kramp. Boom Bestuurskunde.

  171. Presentatie Lucas de Man bij het congres Missie Mentaal op 5 juni 2025

  172. Nicolaou M, Shields-Zeeman LS, van der Wal JM, Stronks K (2025) Preventing depression in high-income countries—A systematic review of studies evaluating change in social determinants. PLoS One 20(5): e0323378https://doi.org/10.1371/journal.pone.0323378

  173. Shields-Zeeman, L., Schaap, A., van Baar, J. N., & Bos, N. (2024). Mentale gezondheid in alle beleidsdomeinen: achtergrond en adviezen voor landelijk beleid (TRIAF2170). Utrecht: Trimbos‑instituut. Geraadpleegd van https://www.trimbos.nl/wp-content/uploads/2024/04/TRIAF2170-Rapport-Mentale-gezondheid-in-alle-beleidsdomeinen_V7.pdf.

  174. Interdepartementaal Beleidsonderzoek (IBO) (te verschijnen) Uit balans - IBO mentale gezondheid en ggz.