Mentale volksgezondheid onder druk

De mentale gezondheid van veel mensen in Nederland staat onder druk. Afhankelijk van de onderzoeken die we aanhouden is die sinds 2007 tot aan 2022 verslechterd of in het beste geval stabiel gebleven. Dit ondanks alle inspanningen om dit te verbeteren.noot 1 Het gaat niet alleen om een specifieke groep. Bijna de helft van de bevolking krijgt ooit te maken met mentale problemen. Volgens de NEMESIS studie van het Trimbos-instituut had in 2025 26% last van een psychische aandoening.noot 2

Mentale gezondheid in cijfers

Dat de mentale volksgezondheid onder druk staat, is inmiddels breed erkend. Cijfermatig een eenduidig beeld schetsen is echter niet eenvoudig. Onderzoeken gebruiken verschillende definities (mentale gezondheid, mentaal welbevinden, psychische aandoening), indicatoren of richten zich op verschillende doelgroepen. Zo komen zij tot verschillende conclusies. ‘Mentale gezondheid’ is een paraplu-term geworden, waar tal van zaken onder geschoven worden.

Stijging van mentale problemen

  • Volgens de NEMESIS studie van het Trimbos-instituut steeg het aantal mensen dat last had van een psychisch aandoening van 17% (gemeten tussen 2007 en 2009) naar 26% (gemeten tussen 2019 en 2022).noot 3
  • Angst- en depressiegevoelens onder de bevolking vanaf 12 jaar zijn ook gestegen. In 2014 kampte nog 36% van de bevolking hiermee, in 2024 was dit gestegen tot 43,7%.noot 4
  • Uitval door psychische klachten, overspannenheid of burn-out steeg van 5,7% (2015) naar 8,2% (2024).noot 5

Levenstevredenheid

  • Als we kijken naar de levenstevredenheid zien we een stabieler beeld. Volwassenen (18+) die hun leven waarderen met een 7 of hoger is vrij constant: gemeten vanaf 2013 (83,6%) tot 2023 (84.2%).noot 6
  • Jongvolwassenen (16-25 jaar) laten een ander beeld zien. Daar is een duidelijke daling te zien van 86,2% in 2013 naar 75,8% in 2023.

Hulpverlening

  • Onderzoeken laten een toenemende vraag zien naar professionele hulp bij mentale problemen.noot 7 De vraag naar ggz nam van 2009 tot 2021 toe met 53%.noot 8 Dit levert vooral problemen op bij mensen met de zwaarste mentale klachten.noot 9 Zij krijgen het moeilijkst toegang tot de juiste zorg.
  • Het aantal coaches in Nederland is tussen 2013 en 2023 bovendien toegenomen van 40.000 naar bijna 105.000.noot 10
  • Intussen blijven de wachtlijsten in de geestelijke gezondheidszorg (ggz) lang. In oktober 2024 waren er meer dan 100.000 wachtplekken gevuld.noot 11 Dit ondanks diverse inspanningen, zoals de inzet op regionale samenwerking. Onder meer het Zorginstituut Nederland sprak hierover haar zorgen uit.noot 12
  • Steeds meer tienermeiden en jonge vrouwen komen op de spoedeisende hulp terecht vanwege zelfbeschadiging of een suïcidepoging.noot 13 In 10 jaar tijd steeg het aantal met 50%, van 4000 in 2013 naar 6000 in 2024.noot 14

Een groot deel van de bevolking kampt dus weleens met mentale problemen. De gevolgen daarvan zijn groot. Een goede mentale gezondheid wordt geassocieerd met een 15 tot 20 jaar hogere levensverwachting dan een slechte mentale gezondheid. Mensen met mentale problemen hebben 40% meer kans op hart- en vaatziekten of stofwisselingziekten.noot 15 Wie mentaal gezond is, herstelt sneller van een lichamelijke ziekte of operatie, leeft gezonder en gebruikt minder medicatie.noot 16

Mentale gezondheid heeft naast een intrinsieke ook een economische waarde. De maatschappelijke kosten van mentale ongezondheid zijn enorm (zie kader). Verbetering ervan levert veel op. Het Trimbos-instituut berekende dat een verbetering van slechts 1% bij de mensen tussen de 18 en 65 jaar zo’n €500 miljoen per jaar kan opleveren.noot 17

De kosten en baten van mentale (on)gezondheid

Mentale problemen brengen grote kosten met zich mee. Ze raken niet alleen de persoon zelf, maar ook diens naasten en de samenleving als geheel. Deze kosten hangen voor een belangrijk deel samen met de thema’s leren, werken en zorgen. Deze drie thema’s staan centraal in dit advies (zie verderop). Denk bijvoorbeeld aan de kosten van extra ondersteuning en begeleiding op school, van verminderde productiviteit op het werk of een groter beroep op zorgprofessionals en mantelzorg. De verschillende soorten kosten worden door uiteenlopende partijen gedragen: zorgorganisaties en het ministerie van VWS, maar ook werkgevers en (overheids)organisaties buiten de zorg. Ook vanuit kostenperspectief overstijgt dit vraagstuk dus de grenzen van de gezondheidszorg.

Beschikbare cijfers

Niet alle maatschappelijke kosten zijn in beeld. Er zijn vooral cijfers over de economische impact rondom werken en zorgen. Voor thema’s zoals onderwijs zijn minder én minder betrouwbare cijfers beschikbaar.

Voor zorgen kunnen we iets zeggen over de kosten van consulten, behandelingen en andere vormen van hulp voor mensen met mentale problemen. Het RIVM schatte in 2019 de totale zorgkosten als volgtnoot 18:

  • Burn-out: €277 miljoen
  • Angst-, dwang- en stressstoornissen: €650 miljoen
  • Persoonlijkheidsstoornissen: €820 miljoen
  • Depressieve stoornissen: ruim €1 miljard

Daarnaast berekenden Wijnen et al. de extra zorgkosten per persoonnoot 19:

  • Voor mensen met een depressieve stoornis bedroegen de zorgkosten gemiddeld €2.250 per jaar meer dan voor mensen zonder deze stoornis.
  • Voor angststoornissen bedroegen de extra kosten gemiddeld €541 per persoon per jaar.noot 20

Wijnen et al. bekeken ook de kosten rondom werken: de extra kosten door verzuim of verminderde productiviteit op werk (samen: productiviteitsverlies) waren een stuk hoger dan de zorgkosten.

  • De gemiddelde extra productiviteitskosten voor personen met depressieve stoornissen in 2019 €3.595.
  • De gemiddelde extra productiviteitskosten voor personen met angststoornissen bedroegen in 2019 €2.811 per persoon.
  • TNO deed onderzoek naar werkstress en kwam uit op € 3,1 miljard aan verzuimkosten hierdoor in 2018.noot 21

Voor het thema leren zijn slechts beperkt cijfers beschikbaar. Schattingen van de onderwijskosten, door schoolverzuim of extra begeleiding, lopen op tot 78,5% van de totale maatschappelijke kosten bij mentale problemen bij kinderen en jongeren. De verschillen in onderzoeksmethoden maakt het vergelijken van studies lastig.noot 22 Wel zijn er andere indicatoren. Zo becijferde het CBS dat schoolverlaters ongeveer 3 keer zo vaak psychosociale problemen hebben als niet-schoolverlaters.noot 23

Totale maatschappelijke kosten

Als we de cijfers van Wijnen et al. vertalen naar de totale Nederlandse populatie, inclusief kinderen, komen we uit op €18 miljard aan maatschappelijke kosten. Dit zijn alleen de kosten van zorggebruik, productiviteitsverlies en een klein deel van de patiënt- en familiekosten, voor slechts een selectie van mentale problemen. Voor kinderen van 5 tot 18 jaar zijn alleen de zorgkosten meegerekend en bijvoorbeeld geen schoolverzuim. Het bedrag van €18 miljard is daarom een onderschatting. Voor een volledig beeld is meer onderzoek nodig, bijvoorbeeld naar de kosten rondom onderwijs of sociale zekerheid, waaronder uitkeringen.

Effect van verandering

Een belangrijke vraag is wat er gebeurt als het aantal mensen met mentale problemen stijgt of daalt. Nemen kosten dan toe of af? En hoeveel dan? Als we uitgaan van de huidige bekende kosten, dan leidt een toename van 1% in de prevalentie van enige vorm van een psychische aandoening tot bijna €870 miljoen extra maatschappelijke kosten per jaar (prijspeil 2024). ii Deze berekening houdt alleen rekening met de bekende kosten. Die voor bijvoorbeeld uitkeringen ontbreken nog. De werkelijke maatschappelijke kosten zullen daarom hoger liggen.

“Mentale volksgezondheid vraagt om een collectieve aanpak.”

Omdat de mentale gezondheid van iedereen in Nederland onder druk staat, richten we ons in dit advies op de mentale volksgezondheid. Net als bij brede volksgezondheid, waar mentale gezondheid onderdeel van uitmaakt, gaat het om de gezondheid van de hele bevolking. Zoals gezonde voeding, minder suiker of meer bewegen niet alleen beter is voor mensen met overgewicht, maar voor iedereen, zo zoeken we in dit advies naar manieren om de mentale gezondheid van de hele bevolking te verbeteren. Maatregelen voor de volksgezondheid gaan dus niet alleen over de zorgsector, het gaat ook om wat andere partijen kunnen doen.

Mentale volksgezondheid gaat over de mentale gezondheid en het verminderen van psychische aandoeningen op het niveau van de hele bevolking. Dit gebeurt door zowel individuele als structurele factoren aan te pakken, bijvoorbeeld armoede, ongelijkheid, huisvesting, onderwijs en sociale cohesie. Allemaal zaken die invloed hebben op mentale gezondheid. Mentale volksgezondheid vraagt om een collectieve aanpak: wat helpt mensen om mentaal gezond te blijven en hoe voorkomen we dat mensen mentale problemen krijgen.noot 24

Verschillende onderzoeken wijzen uit dat maatregelen nemen buiten het domein van de gezondheidszorg om helpt om de mentale volksgezondheid te verbeteren. Zo analyseerden onderzoekers 135 internationale studies en concludeerden bijvoorbeeld dat er consistent bewijs is dat betaald ouderschapsverlof, betaald werk en het voorkomen van inkomensverlies en geldzorgen bijdragen aan een betere mentale volksgezondheid.noot 25 We moeten wel kritisch kijken naar maatregelen die slechts op één factor ingrijpen. Onderzoek in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk laat zien dat beleid dat gericht was op het stimuleren van betaald werk, hand in hand ging met een toename van het risico op depressie. Waarschijnlijk komt dit doordat de sociale zekerheid gelijktijdig werd versoberd, waardoor de financiële zekerheid onder druk kwam te staan.noot 26 Er is dus samenhangend beleid nodig om de mentale volksgezondheid te verbeteren.

In dit advies gaan we een stap verder. Waarom is bijvoorbeeld betaald werk zo belangrijk voor de mentale volksgezondheid? Hoe rijmt dat met het feit dat de mentale gezondheid van zowel werkenden als niet-werkenden onder druk staat. Welke soortgelijke mechanismen gaan schuil achter ogenschijnlijk verschillende fenomenen? Welke maatschappelijke ontwikkelingen maken dat de mentale gezondheid van de hele bevolking onder druk staat?

Maatschappelijke ontwikkelingen als dieperliggende oorzaken

Ondanks alle inspanningen is de mentale volksgezondheid niet fundamenteel verbeterd, zoals de cijfers laten zien. Er ontbreken structurele oplossingen die de oorzaak van de druk op de mentale volksgezondheid wegnemen (zie hoofdstuk 2). Sterker nog: veel aangedragen oplossingen richten zich vooral op het bestrijden van negatieve bijeffecten van bestaand beleid.noot 27 Neem weerbaarheidstrainingen op scholen. Die zijn er onder meer op gericht om jongeren te helpen om beter om te leren gaan met prestatiedruk. Onderzoek toont echter aan dat de prestatiedruk en onderwijsstress juist toenemen.noot 28 Studenten weerbaarder maken kan helpen, maar het pakt het probleem niet bij de bron aan. Wat kunnen we doen om de onderwijsstress en prestatiedruk zelf te verminderen? Wat gebeurt er in de samenleving waardoor die druk steeds verder oploopt? Antwoorden op deze vragen leiden tot maatregelen die goed zijn voor iedereen, niet alleen voor de mensen die nu mentale problemen hebben.

In dit advies kijken we naar de dieperliggende oorzaken van de druk op de mentale volksgezondheid. Deze oorzaken zoeken we in maatschappelijke ontwikkelingen. Dat brengt ons bij de centrale vraag van dit advies: Welke maatschappelijke ontwikkelingen zetten de mentale volksgezondheid onder druk? En wat is ervoor nodig om die trend te keren?

Leeswijzer

We starten met de analyse van recente maatregelen en bestaande suggesties om de mentale volksgezondheid te verbeteren. In hoofdstuk 2 beschrijven we initiatieven op individueel en groepsniveau, op het niveau van sociale determinanten en het niveau van de maatschappij. Conclusie: beleid is nu vooral gericht op het eerste niveau.

Vervolgens richten we onze blik op maatschappelijke ontwikkelingen die de mentale volksgezondheid beïnvloeden. Hoofdstuk 3 laat zien hoe deze ontwikkelingen bijdragen aan een hypernerveuze samenleving. We maken deze algemene en soms wat abstracte ontwikkelingen concreet aan de hand van drie voorbeelden met betrekking tot de thema’s leren, werken en zorgen.

Waarom thema’s leren, werken, zorgen

In dit advies gebruiken we concrete voorbeelden uit de praktijk. Zo laten we zien dat de maatschappelijke ontwikkelingen die we beschrijven zijn terug te vinden in herkenbare situaties. Op deze manier koppelen we brede (soms abstracte) ontwikkelingen aan concrete vraagstukken.

De analyse in dit advies begon bij de praktijk. Waar ontstaat druk op de mentale gezondheid? Welke (dieperliggende maatschappelijke) oorzaken gaan hierachter schuil? Zo kwamen we tot de maatschappelijke oorzaken die we in hoofdstuk 3 presenteren.

Drie thema’s keren telkens terug in dit advies: leren, werken en het nodig hebben van hulp of ondersteuning. We kozen voor deze drie thema’s, omdat ze de hele bevolking raken. Iedereen heeft met onderwijs te maken en iedereen heeft op een moment in het leven hulp nodig. Werk en onderwijs worden bovendien vaak in verband gebracht met mentale gezondheid.

Het zijn illustratieve thema’s en niet de enige of belangrijkste thema’s. Die zijn namelijk niet aan te wijzen, omdat veel vraagstukken rondom mentale gezondheid nauw met elkaar samenhangen.noot 29 Leren, werken en zorgen zijn wel drie thema’s die belangrijk zijn voor de mentale gezondheid.

De voorbeelden komen ook terug in hoofdstuk 4, waar de RVS uiteen zet wat nodig is om de mentale volksgezondheid te verbeteren. We pleiten voor meer ruimte voor de waarden van verbinding, verscheidenheid en vertraging.

In hoofdstuk 5 trekken we conclusies en doen we aanbevelingen. Zo pleiten we voor een sociaal-culturele verandering, waarbij iedereen nodig is. Deze taak ligt niet enkel bij overheden, maar ook bij bedrijven, (publieke) organisaties en het maatschappelijk middenveld.

In de intermezzo’s tussen de verschillende hoofdstukken laten de portretten van Lucelia, Sape, Rosanne, Danaë, Jamaa en Friedrich zien dat de druk op de mentale volksgezondheid bij een heel gevarieerde groep mensen ligt. Zij hebben allemaal hun eigen verhaal en maken duidelijk hoe de structuren in de hulpverlening, het onderwijs en de arbeidsmarkt de druk op de mentale gezondheid kunnen verhogen. De portretten zijn met goedkeuring van Lucelia, Sape, Rosanne, Danaë, Jamaa en Friedrich geplaatst.

Onze hoofdboodschap is dat mentale gezondheid sterk wordt beïnvloed door factoren buiten de invloedssfeer van individuen. Dat raakt de gehele bevolking. We relativeren daarmee de momenteel algemeen geldende opvatting dat ieder mens verantwoordelijk is voor diens eigen mentale gezondheid.

Bronnen

  1. Boumans, J., Kroon, H., & van der Hoek, B. (2023). Ggz uit de knel. Utrecht: Trimbos-Instituut; Jeuring, H.W., Comijn, H.C., Deeg, D.J.H., Stek, M.L., Huisman, M., Beekman, A.T.F. (2018) Secular trends in the prevalence of major and subthreshold depression among 55-64-year olds over 20 years. Psychological Medicine, 48(11), 1824-1834.: Hiemstra, M., van Bon-Martens, M., Savelkoul, M., & Snijders, B. (2023). Cijferrapportage Monitor mentale gezondheid 2023. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu..

  2. NEMESIS. Kerncijfers psychische aandoeningen. Samenvatting. https://cijfers.trimbos.nl/nemesis/kerncijfers-psychische-aandoeningen/samenvatting-kerncijfers/#. Geraadpleegd op: 22 juli 2025. Utrecht: Trimbos-instituut.

  3. Boumans, J., Kroon, H., & van der Hoek, B. (2023). Ggz uit de knel. Utrecht: Trimbos-Instituut.

  4. Rijksinstituut voor Volksgezondheid & Milieu (2024) Angst- of depressiegevoelens. Verkregen via: https://www.rivm.nl/mentale-gezondheid/monitor/algemene-bevolking/angst-depressiegevoelens

  5. Rijksinstituut voor Volksgezondheid & Milieu (2024) Ziekteverzuimpercentage door psychische klachten, overspannenheid en burn-out. Verkregen via: https://www.rivm.nl/mentale-gezondheid/monitor/gevolgen-mentale-ongezondheid/ziekteverzuimpercentage.

  6. Rijksinstituut voor Volksgezondheid & Milieu (2024) Levenstevredenheid. Verkregen via: https://www.rivm.nl/mentale-gezondheid/monitor/algemene-bevolking/levenstevredenheid

  7. Tick, N. T., van der Ende, J., Koot, H. M., & Verhulst, F. C. (2007). 14-Year changes in emotional and behavioral problems of very young Dutch children. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 46(10), 1333–1340. https://doi.org/10.1097/chi.0b013e3181337532; Jeuring, H.W., Comijn, H.C., Deeg, D.J.H., Stek, M.L., Huisman, M., Beekman, A.T.F. (2018) Secular trends in the prevalence of major and subthreshold depression among 55-64-year olds over 20 years. Psychological Medicine, 48(11), 1824-1834.: Hiemstra, M., van Bon-Martens, M., Savelkoul, M., & Snijders, B. (2023). Cijferrapportage Monitor mentale gezondheid 2023. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu.

  8. Boumans, J., Kroon, H., & van der Hoek, B. (2023). Ggz uit de knel. Utrecht: Trimbos-Instituut

  9. de Nederlandse ggz, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, MIND, & Nederlands Instituut van Psychologen. (2023). Laat de ggz niet door de bodem zakken. Verkregen via: https://cms.denederlandseggz.nl/assets/common/Brief-A4-met-links-DEF-DEF.pdf

  10. Van Mersbergen, C. (2023, 29 augustus) Ruim 2,5 keer zoveel coaches als tien jaar geleden, vooral de Randstad coacht zich suf. Algemeen Dagblad. Verkregen via: https://www.ad.nl/binnenland/ruim-2-5-keer-zoveel-coaches-als-tien-jaar-geleden-vooral-de-randstad-coacht-zich-suf~a4a528b4/?referrer=https%3A%2F%2F

  11. Nederlandse Zorgautoriteit (2025) Informatiekaart Wachttijden en wachtplekken ggz - oktober 2024. Utrecht: NZa.

  12. Zorginstituut Nederland. (2023). Niemand kan het alleen. Signalement “Passende zorg voor mensen met psychische problemen.” Diemen: Zorginstituut Nederland.

  13. Bouman, K. (2024, 6 januari) Steeds meer jonge vrouwen op de eerste hulp vanwege zelfbeschadiging of poging tot suïcide. De Volkskrant. Verkregen via: https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/steeds-meer-jonge-vrouwen-op-eerste-hulp-vanwege-zelfbeschadiging-of-poging-tot-suicide~bb906482/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F

  14. Palm, T. (2024, 8 januari) Steeds meer meisjes op de eerste hulp vanwege poging tot suïcide Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/binnenland/steeds-meer-meisjes-op-de-eerste-hulp-vanwege-poging-tot-suicide~b1f6bcda2/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2.

  15. Chan, J. K. N., Correll, C. U., Wong, C. S. M., Chu, R. S. T., Fung, V. S. C., Wong, G. H. S., Lei, J. H. C., & Chang, W. C. (2023). Life expectancy and years of potential life lost in people with mental disorders: a systematic review and meta-analysis. EClinicalMedicine, 65. https://doi.org/10.1016/j.eclinm.2023.102294

  16. Shields-Zeeman, L., Bon-Martens, M., & Smit, F. (2021). Samen werken aan een mentaal gezonde samenleving. Utrecht: Trimbos-Instituut.

  17. Shields-Zeeman, L. (2025, 17 april). Mentale gezondheid: een investering die voor iedereen loont. Utrecht: Trimbos-instituut. Verkregen via https://www.trimbos.nl/actueel/blogs/mentale-gezondheid-een-investering-die-voor-iedereen-loont/

  18. VZinfo. (2019). Kosten van Ziekten | Dashboard. Verkregen via: https://www.vzinfo.nl/kosten-van-ziekten/dashboardRIVM.

  19. Wijnen et al. (2023) The economic burden of mental disorders: results from the Netherlands mental health survey and incidence study-2. The European Journal of Health Economics. 25(6), 925–934. https://doi.org/10.1007/s10198-023-01634-2

  20. Wijnen et al. (2023) The economic burden of mental disorders: results from the Netherlands mental health survey and incidence study-2. The European Journal of Health Economics. 25(6), 925–934. https://doi.org/10.1007/s10198-023-01634-2

  21. TNO (2020). Factsheet van de werkstress 2020. Delft: TNO.

  22. Pokhilenko, I., Janssen, L. M. M., Evers, S. M. A. A., Drost, R. M. W. A., Schnitzler, L., & Paulus, A. T. G. (2021). Do Costs in the Education Sector Matter? A systematic literature review of the economic impact of psychosocial problems on the education sector. PharmacoEconomics, 39(8), 889–900. https://doi.org/10.1007/s40273-021-01049-y

  23. Bos, B.; Molenaar, R. & J. Zweerink (2021) Samenhang tussen problemen en de kans op voortijdig schoolverlaten. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/aanvullende-statistische-diensten/2021/samenhang-tussen-problemen-en-de-kans-op-voortijdig-schoolverlaten?onepage=true

  24. Cohen, N., & Galea, S. (2011). Population Mental Health: Evidence, Policy, and Public Health Practice (1st ed.). Londen: Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203818619

  25. Nicolaou M, Shields-Zeeman LS, van der Wal JM, Stronks K (2025) Preventing depression in high-income countries—A systematic review of studies evaluating change in social determinants. PLoS One 20(5): e0323378https://doi.org/10.1371/journal.pone.0323378

  26. Idem

  27. Stellaard, S. (2023). Boemerangbeleid: Over aanhoudende tragiek in passend onderwijs‑ en jeugdzorgbeleid (1e druk). Meppel: Boom Bestuurskunde.

  28. Valkenburg, P. M., van der Wal, A., & Beyens, I. (2023). Schermgeluk en schermverdriet: de invloed van social media op de mentale gezondheid van jongeren. Den Haag: Unicef.

  29. Savelkoul, M., van der Noordt, M., Schokker, D. & A. Verweij (2024) Mentale gezondheid. Beïnvloedende factoren met handelingsperspectief voor de overheid. Bilthoven: RIVM.

  30. Zorginstituut Nederland (2023). Niemand kan het alleen. Signalement “Passende zorg voor mensen met psychische problemen.” Diemen: Zorginstituut Nederland.

  31. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap & Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. (2022, 10 juni). Aanpak mentale gezondheid van ons allemaal. Verkegen via: rijksoverheid.nl. Dit citaat komt van de pagina met de titel Doelen.

  32. van Baar, J., Bos, N., Kramer, J., & Shields-Zeeman, L. (2022). Sociale determinanten van mentale gezondheid Een kennissynthese. Utrecht: Trimbos-Instituut.

  33. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2024) Van overleven naar bloeien. Den Haag: RVS.

  34. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2022) Van schuld naar schone lei. Den Haag: RVS.

  35. Kamerstukken II 2021/2022 32 793, nr. 573.

  36. Elias, N. (1991). Changes in the we-I balance. In M. Schröter (Ed.), The society of individuals (pp. 155–237). Cambridge: Basil Blackwell; Duyvendak, J. W.. (2004). Een eensgezinde, vooruitstrevende natie : over de mythe van “de” individualisering en de toekomst van de sociologie. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  37. Scheepers, P. & I. Sieben (2022) Van wij naar ik. In: van den Berg, J., Ham, M., Bosman, R. & G. Engbersen (red) Raadselen van de maatschappij. (pp. 95-109). Amsterdam: Van Gennep

  38. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.; Bussemaker, M. (1993). Betwiste zelfstandigheid: Individualisering, sekse en verzorgingsstaat (proefschrift). Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  39. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.

  40. Bussemaker, M. (1993). Betwiste zelfstandigheid: Individualisering, sekse en verzorgingsstaat (proefschrift). Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  41. Duyvendak, J. W., & Hurenkamp, M. (2004). Kiezen voor de kudde: lichte gemeenschappen en de nieuwe meerderheid. Amsterdam: Van Gennep.; Duyvendak, J. W.. (2004). Een eensgezinde, vooruitstrevende natie : over de mythe van “de” individualisering en de toekomst van de sociologie. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.; Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  42. Duyvendak, J. W., & Hurenkamp, M. (2004). Kiezen voor de kudde: lichte gemeenschappen en de nieuwe meerderheid. Amsterdam: Van Gennep.

  43. Idem.

  44. van der Torre, W., Lammers, M., Oude Hengel, K., Burg, W. ter, Bouwkens, L., Bekker, C., van de Ven, H., van der Noordt, M., van Dam, L., Eijsink, P., de Lange, J., Couwenbergh, C., & van Oostrom, S. (2023). De Toekomst van Gezond en Veilig Werken. Een brede horizonscan. Bilthoven & Leiden: RIVM, TNO. https://doi.org/10.21945/RIVM-2022-0197

  45. Kunneman, H. (2005). Voorbij het dikke‑ik: Bouwstenen voor een kritisch humanisme. Amsterdam: Humanistics University Press.; Tonkens, E. (2008). Mondige burgers, getemde professionals: marktwerking en professionaliteit in de publieke sector. Amsterdam: Van Gennep.

  46. Sandel, M. J. (2020). De tirannie van verdienste: over de toekomst van de democratie. Utrecht: Ten Have.

  47. Denys, D. (2022). Is the mental health crisis fuelled by our desire for individual autonomy? European Neuropsychopharmacology, 64, pp. 30–31. https://doi.org/10.1016/j.euroneuro.2022.08.004

  48. Denys, D. (2022). Is the mental health crisis fuelled by our desire for individual autonomy? European Neuropsychopharmacology, 64, pp. 30–31. https://doi.org/10.1016/j.euroneuro.2022.08.004.; Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.

  49. Denys, D. (2022). Is the mental health crisis fuelled by our desire for individual autonomy? European Neuropsychopharmacology, 64, pp. 30–31. https://doi.org/10.1016/j.euroneuro.2022.08.004.

  50. Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.

  51. Idem

  52. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 17 december). Prognose: huishoudensgroei in de toekomst vooral door meer alleenstaanden. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/51/prognose-huishoudensgroei-in-de-toekomst-vooral-door-meer-alleenstaanden

  53. Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.; Duyvendak, J. W.. (2004). Een eensgezinde, vooruitstrevende natie : over de mythe van “de” individualisering en de toekomst van de sociologie. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.

  54. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 17 december). Sociaal contact met vrienden en kennissen: jongeren. Verkregen via: https://www.staatvenz.nl/kerncijfers/sociaal-contact-met-vrienden-en-kennissen-jongeren

  55. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 17 december). Prognose: huishoudensgroei in de toekomst vooral door meer alleenstaanden. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/51/prognose-huishoudensgroei-in-de-toekomst-vooral-door-meer-alleenstaanden

  56. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 15 maart). Ruim helft Nederlanders werkt weleens thuis. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/11/ruim-helft-nederlanders-werkt-weleens-thuis.

  57. NPO Radio 1 (2023, 1 februari). Trendbreuk in zelfhulpboeken: de prestatiemoraal is terug. Verkregen via: https://www.nporadio1.nl/nieuws/cultuur-media/1b183e25-a161-46da-971b-2a7419d0cbf2/trendbreuk-in-zelfhulpboeken-de-prestatiemoraal-is-terug

  58. Van Putten, R., & Van der Zee, T. S. M. (Red.). (2025). Onderwijs voorbij de meritocratie: Tegendraadse beschouwingen over prestaties in het onderwijs. Nijmegen: Radboud University Press.

  59. Boer, M., van Dorsselaer, S., de Looze, M., de Roos, S., Brons, H., van den Eijnden, R., . . . Stevens, G. (2022). HBSC 2021: Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland. Retrieved from Utrecht: Universiteit Utrecht:

  60. Boer, M., van Dorsselaer, S., de Looze, M., de Roos, S., Brons, H., van den Eijnden, R., . . . Stevens, G. (2022). HBSC 2021: Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland. Retrieved from Utrecht: Universiteit Utrecht:

  61. Wienen, B. (2021). Nieuw kinderrecht: het recht om te falen. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut / Defence for Children.

  62. Idem.

  63. Dopmeijer, J., Scheeren, L., Baar, J. van, & Bremer, B. (2023). Harder Better Faster Stronger? Een onderzoek naar risicofactoren en oplossingen voor prestatiedruk en stress van studenten in het hbo en wo. Utrecht: Trimbos-Instituut.; Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  64. Nederlands Jeugdinstituut (NJi). (2024, 2 augustus). Cijfers over prestatiedruk. Verkregen via: https://www.nji.nl/cijfers/cijfers-over-prestatiedruk https://www.nji.nl/cijfers/cijfers-over-prestatiedruk

  65. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2025, 15 april). Ziekteverzuim volgens werknemers; geslacht en leeftijd (Dataset 85998NED). Verkregen via: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/85998NED/table?ts=1750152200721

  66. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.

  67. Echtelt, P. van, S. Croezen, J.D. Vlasblom en M. de Voogd-Hamelink (2016). Aanbod van arbeid 2016. Werken, zorgen en leren op een flexibele arbeidsmarkt. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

  68. Pekrun, R. Achievement emotions. A control-value theory perspective. Hoofdstuk in: Patulny, R. et. al (ed.) (2019). Emotions in late modernity. P. 171. https://library.oapen.org/bitstream/handle/20.500.12657/43069/1/9781351133302.pdf#page=169

  69. Dopmeijer, J., Scheeren, L., Baar, J. van, & Bremer, B. (2023). Harder Better Faster Stronger? Een onderzoek naar risicofactoren en oplossingen voor prestatiedruk en stress van studenten in het hbo en wo. Utrecht: Trimbos-Instituut.; Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  70. van Putten, R. (2024). De Tijd Ont-Managen. Pleidooi Voor Een Rijkere Benadering van Werktijd. Waardenwerk (Journal of Humanistic Studies) 25(98–99):74–85. doi: 10.36254/ww.2024.98-99.08.

  71. Bussemaker, J. (2021) Ministerie van Verbeelding. Idealen en de politieke praktijk. Amsterdam: Balans.

  72. Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.; de Brabander, R.. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press.

  73. Nederlands Jeugdinstituut (NJi). (2024, 2 augustus). Cijfers over prestatiedruk. Den Haag: Nederlands Jeugdinstituut. Verkregen via: https://www.nji.nl/cijfers/cijfers-over-prestatiedruk

  74. Butera, F., Dompnier, B. & Darnon, C. (2024) Achievement goals : a social influence cycle. Annual Review of Psychology, 75:527-54 P.547

  75. Ehrenreich, B. (2010). Smile or Die: How Positive Thinking Fooled America and the World. Londen: Granta Books.

  76. de Brabander, R.. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 81.

  77. Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.; de Brabander, R. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press.

  78. Sennett, R. (2010). Cultuur van het nieuwe kapitalisme. Werken in de 24‑uurseconomie (C. van Paassen & W. van Paassen, vertaling). Amsterdam: J.M. Meulenhoff.

  79. TNO. (2020) Burn-out. Oorzaken, gevolgen en risicogroepen. Eindrapport voor Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. P.12

  80. Centraal Bureau voor de Statistiek. (2023, 22 februari). Bijna 6 op 10 baanwisselaars korter dan twee jaar in dienst. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2023/08/bijna-6-op-10-baanwisselaars-korter-dan-twee-jaar-in-dienst

  81. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom.

  82. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom: p. 118.

  83. De Wachter, D. (2012). Borderline Times. Het einde van de normaliteit. Tielt: LannooCampus.

  84. de Brabander, R.. (2022). Wees positief! Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein. Amsterdam: Amsterdam University Press.; Ehrenreich, B. (2010). Smile or Die: How Positive Thinking Fooled America and the World. Londen: Granta Books.; Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.

  85. Verhaeghe. P. (2023) Onbehagen. De Bezige Bij, p.214

  86. Han, B.‑C. (2015). The Burnout Society (vertaling E. Butler). Stanford, CA: Stanford University Press.

  87. Idem

  88. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom, p.128.

  89. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom, p. 89.

  90. Sennett, R. (2010). Cultuur van het nieuwe kapitalisme. Werken in de 24‑uurseconomie (C. van Paassen & W. van Paassen, vertaling). Amsterdam: J.M. Meulenhoff.

  91. Valkenburg, P. M., van der Wal, A., & Beyens, I. (2023). Schermgeluk en schermverdriet: de invloed van social media op de mentale gezondheid van jongeren. Den Haag: Unicef.; de staat van het onderwijs.

  92. Raad voor Volksgezondheid en Samenleving. (2023). #GeenPaniek – Gezondheid, jongeren en hun digitale omgeving. Den Haag: RVS.

  93. Wienen, B. (2021). Nieuw kinderrecht: het recht om te falen. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut / Defence for Children.

  94. Inspectie van het Onderwijs (2024e). Kwaliteit van de extra ondersteuning in het funderend onderwijs. Den Haag: inspectie van het onderwijs.

  95. Inspectie van het Onderwijs. (2025, 16 april). De Staat van het Onderwijs 2025. Den Haag: inspectie van het onderwijs.

  96. Goedhart, N. S., Dedding, C., Rodriguez, M. J., & Spruijt, P. (2022). "Ik ben maar een mbo’er". Het mentaal welbevinden van mbo-studenten tijdens de coronacrisis. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) & Amsterdam UMC.

  97. Prognosemodel Zorg en Welzijn. (z.d.). Stories Dashboard – Zorg en welzijn (breed). Verkregen via: https://prognosemodelzw.databank.nl/dashboard/stories-dashboard/zorg-en-welzijn--breed-

  98. ANP. (2024, 30 oktober). 60.000 extra medewerkers in bouw nodig voor woonopgave. Binnenlands Bestuur. Verkregen via: https://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/bouwen-en-wonen/60-000-extra-medewerkers-in-bouw-nodig-voor-woonopgave

  99. MBO Raad. (2024, 2 december). Aantal mbo-studenten blijft dalen: ‘Een alarmerende situatie’. Verkregen via: https://www.mboraad.nl/nieuws/aantal-mbo-studenten-blijft-dalen-een-alarmerende-situatie

  100. Dopmeijer, J., Scheeren, L., Baar, J. van, & Bremer, B. (2023). Harder Better Faster Stronger? Een onderzoek naar risicofactoren en oplossingen voor prestatiedruk en stress van studenten in het hbo en wo. Utrecht: Trimbos-Instituut

  101. Valkenburg, P. M., van der Wal, A., & Beyens, I. (2023). Schermgeluk en schermverdriet: de invloed van social media op de mentale gezondheid van jongeren. Den Haag: Unicef.; de staat van het onderwijs

  102. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus.; Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2020) Het betere werk. De nieuwe maatschappelijke opdracht, wrr-Rapport 102, Den Haag: WRR., p. 45-46.

  103. Kennedy, J. C. (2021). Aan het werk. Amsterdam: Prometheus, p.38.

  104. Wetenschappelijke raad voor regeringsbeleid (1982). Herwaardering van welzijnsbeleid. Den Haag: WRR. Wetenschappelijke raad voor regeringsbeleid (1990) Een werkend perspectief. Arbeidsparticipatie in de jaren ’90. Den Haag: WRR.

  105. Nicolaou M, Shields-Zeeman LS, van der Wal JM, Stronks K (2025) Preventing depression in high-income countries—A systematic review of studies evaluating change in social determinants. PLoS One 20(5): e0323378https://doi.org/10.1371/journal.pone.0323378

  106. Sociaal en Cultureel Planbureau (2019), Eindevaluatie van de Participatiewet. Den Haag: SCP.

  107. Commissie Sociaal Minimum (2023) Een zeker bestaan. Naar een toekomstbestendig stelsel

    van het sociaal minimum, rapport II, verkregen via: https://open.overheid.nl/documenten/a434ffdd-2aca-4a04-846e-127f3b62d525/file.

  108. Grootegoed, E. (2013) Dignity of dependence: welfare state reform and the struggle for respect. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.; Linders, L. (2010) De betekenis van nabijheid. Een onderzoek naar informele zorg in een volksbuurt. Tilburg: Universiteit van Tilburg.; Reijnders, M. (2020) Non-take-up of social support and the implications for social policies. Leiden: Universiteit Leiden.

  109. Idem.

  110. Zwaard, W. van der (2021) Omwille van fatsoen. De staat van menswaardige zorg. Meppel: Boom bestuurskunde

  111. Peeters, P-H & Cloïn, C. (2012) Onder het mom van zelfredzaamheid: een journalistieke analyse van de nieuwe mantra in zorg en welzijn. Eindhoven: Pepijn.

  112. VGZ (z.d.) Factsheet verpleging en verzorging thuis.

  113. Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.

  114. Versantvoort, M.. (2022). Zin verzoet de arbeid; over arbeid en zingeving in een paradoxale samenleving. Groningen/Den Haag: Protestantse Theologische Universiteit; Sociaal en Cultureel Planbureau.

  115. Deunk, M., & Korpershoek, H. (2021). Studentenwelzijn in het hoger onderwijs: Een overzichtsstudie van veelbelovende aanpakken voor docenten(teams), opleidingen en instellingen. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.

  116. Bakhuys Roozboom, M.C., Wonder, W. & J. Thielecke (2024). Werkstress, psychosociale arbeidsbelasting en mentale gezondheid van werknemers. Delft: TNO Public.

  117. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2024, 15 maart). Ruim helft Nederlanders werkt weleens thuis. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/11/ruim-helft-nederlanders-werkt-weleens-thuis.

  118. Spanjersberg, M. (2022). Tussentaal. Utrecht: BoekWerk.

  119. Spanjersberg, M. (2022). Tussentaal. Utrecht: BoekWerk, p. 12

  120. Van Dam, S. (2021) Ik participeer dus ik ben: ubuntu in het sociaal werk. In: Raeymaeckers, P. & J. Gradener. Denken over sociaal werk. Leuven: Acco, pp. 253 -266.

  121. Baart, A. (2001). Een theorie van de presentie. Den Haag: Lemma.

  122. Albeda, Y. Tan, S. & W. Swildens (2023) Op weg naar herstel met formele en informele steunstructuren. Rotterdam: Hogeschool Inholland.

  123. Centraal Bureau voor de Statistiek. (2024). Hoeveel mensen zijn mantelzorger? Nederland in cijfers 2024. Den Haag: CBS. Verkregen via: https://longreads.cbs.nl/nederland-in-cijfers-2024/hoeveel-mensen-zijn-mantelzorger/

  124. Centraal Bureau voor de Statistiek. (2025, 7 mei). Sociale contacten en maatschappelijke participatie. Den Haag: CBS. Verkregen via:https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/85541NED/table?ts=1750234621064

  125. Raad voor volksgezondheid & Samenleving (2023) Kinderen uit de knel. Den Haag: RVS.

  126. Idem

  127. Kraaijeveld, K., Halink, S., & Verbugt, J. (2021). Mentale vooruitgang: Hoe vergroten we de mentale kracht van Nederland. Amsterdam: De ArgumentenFabriek.

  128. Raad voor volksgezondheid & Samenleving (2025) Iedereen bijna ziek. Den Haag: RVS.

  129. Zaal-Schuller, I., Vermaak, M. & B. Frederiks (2024, september 5). We hebben in Nederland een 'IQ'-probleem. Medisch Contact. Verkregen via: https://www.medischcontact.nl/actueel/laatste-nieuws/artikel/we-hebben-in-nederland-een-iq-probleem

  130. Flood, M., & Hochstenbach, C. (2025). Queer in a housing crisis: how nonbinary and genderqueer young adults navigate housing precarity. Social & Cultural Geography, 1–25. https://doi.org/10.1080/14649365.2025.2494561 https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14649365.2025.2494561.; Regioplan & ERCOMER (2025), Nationaal onderzoek moslimdiscriminatie; SCP (2024), Sociale cohesie onder druk door ongelijke kansen, discriminatie en segregatie. Factsheet; Van Tubbergen, F. (2024) What does sociological research tell us about ethnic inequalities in European labour markets?; Kennisplatform Integratie & Samenleving (2021) Institutioneel racisme in Nederland.

  131. World Health Organization. (2022). World mental health report: Transforming mental health for all. Verkregen via: https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/356119/9789240049338-eng.pdf

  132. Coumans, M., & Schmeets, H. (2020, 16 december). Sociale uitsluiting, gezondheid, tevredenheid met het leven en buitengesloten voelen. In Sociale uitsluiting in Nederland: wie staat aan de kant? Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Verkregen via: https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2020/sociale-uitsluiting-in-nederland-wie-staat-aan-de-kant-/5-sociale-uitsluiting-gezondheid-tevredenheid-met-het-leven-en-buitengesloten-voelen; Spencer, S. J., Logel, C., & Davies, P. G. (2016). Stereotype threat. Annual Review of Psychology, 67, 415–437. https://doi.org/10.1146/annurev-psych-073115-103235

  133. Sociaal-Economische Raad. (2024, 5 december). Inclusief denken: de waarde van neurodiversiteit op de werkvloer. Verkregen via: https://www.ser.nl/nl/actueel/nieuws/neurodiversiteit-op-de-werkvloer

  134. Sociaal‑Economische Raad. (z.j.). Diversity Day. In SER Diversiteit in Bedrijf. Verkregen via: https://www.ser.nl/nl/thema/diversiteitinbedrijf/projecten/diversity-day

  135. Dermaux, J., Mulder, M., van der Zwet, R., Nourozi, S., Sok, K. & D. de Bruijn (2024). Ervaringskennis in beleid: zo benut u optimaal ervaringskennis en –deskundigheid. Utrecht: Movisie.

  136. van der Werff, S. (2022, 5 maart). Deze supermarktmanager neemt iedere kandidaat aan: ‘Iedereen heeft wel een krasje’. Algemeen Dagblad. Verkregen via: https://www.ad.nl/werk/deze-supermarktmanager-neemt-iedere-kandidaat-aan-iedereen-heeft-wel-een-krasje~ae83a63a/; van Unen, D. (2024, 12 januari). Grootste aanbieder gehandicaptenzorg kan alle hulp gebruiken. Pointer. KRO‑NCRV. Verkregen via: https://pointer.kro-ncrv.nl/grootste-aanbieder-gehandicaptenzorg-kan-alle-hulp-gebruiken.

  137. zie o.a. van der Meulen, M., Liefhebber, S., Keuzenkamp, S., & van der Zwet, R. (2021). De rol en meerwaarde van ervaringsdeskundigen in sociale wijkteams. Utrecht: Movisie.

  138. Stichting Roze 50+. RozeZorg. Verkregen via: https://rozezorg.nl/

  139. Nationaal Netwerk Inclusieve Zorg. Missie. Verkregen via: https://nniz.nl/missie/.

  140. Erasmus MC., Gelijkheid, diversiteit en inclusie plan. Verkregen via: https://www.erasmusmc.nl/nl-nl/pages/gelijkheid-diversiteit-en-inclusie-plan.

  141. School of Understanding. Inrichting school. Verkregen via: https://schoolofunderstanding.nl/inrichting-school.

  142. Sociaal-Economische Raad. (2023). Gezond opgroeien, wonen en werken: Naar een structurele gezondheidsaanpak en bestrijding van sociaal-economische gezondheidsverschillen (Publicatienummer 23/07). Den Haag: SER.

  143. Hermsen, J. (2009) Stil de tijd. Pleidooi voor een langzame toekomst. Amsterdam: Arbeiderspers

  144. De Vries, M. (2025, 20 april). Vervelen is nuttig, vooral voor kinderen. ‘Ga deze meivakantie eens op je handen zitten’. Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/binnenland/vervelen-is-nuttig-vooral-voor-kinderen-ga-deze-meivakantie-eens-op-je-handen-zitten~b9ee8970d/.

  145. Trimbos-instituut. (zd). Slapen is goed voor je mentale gezondheid. Verkregen via: https://www.trimbos.nl/kennis/mentale-gezondheid-preventie/slapen-is-goed-voor-je-mentale-gezondheid/

  146. Van Putten, R. (2023). Een kwestie van tijd: Lectorale rede. Ede: Christelijke Hogeschool Ede. Verkregen via: https://objectstore.surf.nl/live/objectstore/204035bb-4241-45a7-a7ab-5c6b50a3df65/Een%20kwestie%20van%20tijd_lectorale%20rede_2023.pdfVan Putten

  147. Idem, p.18.

  148. Idem, p. 22.

  149. Idem, p. 28.

  150. De Vries, M. (2025, 20 april). Vervelen is nuttig, vooral voor kinderen. ‘Ga deze meivakantie eens op je handen zitten’. Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/binnenland/vervelen-is-nuttig-vooral-voor-kinderen-ga-deze-meivakantie-eens-op-je-handen-zitten~b9ee8970d/.

  151. Idem.

  152. Rosa, H. (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie (vertaling: Marli Huijer). Amsterdam: Boom.

  153. van Hulsen, T. (2024, 23 september). CEO Bas van der Veldt geeft zijn medewerkers elke vrijdag vrij. ‘Liefde werkt van twee kanten’. Trouw. Verkregen via: https://www.trouw.nl/duurzaamheid-economie/ceo-bas-van-der‑veldt‑geeft‑zijn‑medewerkers‑elke‑vrijdag‑vrij‑liefde‑werkt‑van‑twee‑kanten~bd3250e2.

  154. FNV (2024, 28 augustus). FNV pleit voor wettelijk ‘recht op onbereikbaarheid’. Verkregen via: https://www.fnv.nl/nieuwsbericht/algemeen-nieuws/2024/08/fnv-pleit-voor-wettelijk-recht-op-onbereikbaarheid/.

  155. Landelijke Huisartsen Vereniging, InEen & Zorgverzekeraars Nederland. (2025, 1 juli). Leidraad ‘t Meer Tijd Voor de Patiënt’ (MTVP). Verkregen via: https://www.lhv.nl/wp-content/uploads/2024/10/20250702-Leidraad-MTVP-def-versie-3-digitaal-toegankelijk.pdf

  156. School of Understanding. Inrichting school. Verkregen via: https://schoolofunderstanding.nl/inrichting-school.

  157. Rijksoverheid (2024, 19 april) Beleidskader Met elkaar voor alle kinderen en jongeren. Werken aan een inclusieve leeromgeving. Verkregen via: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2024/05/10/bijlage-11-beleidskader-definiering-inclusief-onderwijs.

  158. de Boer, A., & Kuijper, S. (2025). Ondersteuning aan leerlingen in een inclusieve onderwijssetting. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. Verkregen via: https://www.rug.nl/staff/anke.de.boer/uitgebreid-rapport-ondersteuning-aan-leerlingen-in-een-inclusieve-onderwijssetting.pdf.; Onderwijsraad (2020) Steeds inclusiever. Den Haag: Onderwijsraad.

  159. Onderwijsraad (2020) Steeds inclusiever. Den Haag: Onderwijsraad.

  160. Van Putten, R., & Van der Zee, T. S. M. (Red.). (2025). Onderwijs voorbij de meritocratie: Tegendraadse beschouwingen over prestaties in het onderwijs. Nijmegen: Radboud University Press.

  161. Onderwijsraad (2021). Later selecteren, beter differentiëren. Den Haag: Onderwijsraad

  162. Chong, P. W. (2016). The Finnish “Recipe” Towards Inclusion: Concocting Educational Equity, Policy Rigour, and Proactive Support Structures. Scandinavian Journal of Educational Research, 62(4), 501–518. https://doi.org/10.1080/00313831.2016.1258668

  163. Sociaal-Economische Raad. (2023). Gezond opgroeien, wonen en werken: Naar een structurele gezondheidsaanpak en bestrijding van sociaal-economische gezondheidsverschillen (Publicatienummer 23/07). Den Haag: SER; Federatie voor Gezondheid. (2024). Brief aan informateur Plasterk: kantel de zorg richting preventie en investeer in gezondheid. Verkregen via: https://www.federatievoorgezondheid.nl/media/1533/brief-informateur.pdf.

  164. European Commission. (2021). European Pillar of Social Rights Action Plan (KE‑09‑21‑008‑EN‑N). Publications Office of the European Union. Verkregen via: https://op.europa.eu/webpub/empl/european-pillar-of-social-rights/downloads/KE0921008ENN.pdf

  165. Hansen, M.P. and Leschke, J. (2022), "Reforming the Ideal(ised) Model(s) of Danish Labour Market Policies", Krogh, A.H., Agger, A. and Triantafillou, P. (Ed.) Public Governance in Denmark, Emerald Publishing Limited, Leeds, pp. 39-56. https://doi.org/10.1108/978-1-80043-712-820221003; Rasmussen, E., & Høgedahl, L. (2020). Collectivism and employment relations in Denmark: underpinning economic and social success. Labour and Industry, 31(3), 320–334. https://doi.org/10.1080/10301763.2020.1856619

  166. Nederlandse Zorgautoriteit. (zd). Welke regels gelden voor de huisartsenzorg in 2025? Verkregen via: https://www.nza.nl/zorgsectoren/huisartsenzorg/registreren-en-declareren/welke-regels-gelden-voor-de-huisartsenzorg-in-2025

  167. Landelijke Huisartsen Vereniging, InEen & Zorgverzekeraars Nederland. (2025, 1 juli). Leidraad ‘t Meer Tijd Voor de Patiënt’ (MTVP). Verkregen via: https://www.lhv.nl/wp-content/uploads/2024/10/20250702-Leidraad-MTVP-def-versie-3-digitaal-toegankelijk.pdf

  168. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2019) De B van bekwaam. Den Haag: RVS.; Smith, R. (2018, 1 februari). Doctors and patients are heading in opposite directions. The BMJ. Verkregen via: https://blogs.bmj.com/bmj/2018/02/01/richard-smith-doctors-and-patients-heading-in-opposite-directions/

  169. Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (2022) Anders leven en zorgen. Den Haag: RVS.

  170. Trommel, W. A. (2018). Veerkrachtig bestuur: voorbij neoliberale drift en populistische kramp. Boom Bestuurskunde.

  171. Presentatie Lucas de Man bij het congres Missie Mentaal op 5 juni 2025

  172. Nicolaou M, Shields-Zeeman LS, van der Wal JM, Stronks K (2025) Preventing depression in high-income countries—A systematic review of studies evaluating change in social determinants. PLoS One 20(5): e0323378https://doi.org/10.1371/journal.pone.0323378

  173. Shields-Zeeman, L., Schaap, A., van Baar, J. N., & Bos, N. (2024). Mentale gezondheid in alle beleidsdomeinen: achtergrond en adviezen voor landelijk beleid (TRIAF2170). Utrecht: Trimbos‑instituut. Geraadpleegd van https://www.trimbos.nl/wp-content/uploads/2024/04/TRIAF2170-Rapport-Mentale-gezondheid-in-alle-beleidsdomeinen_V7.pdf.

  174. Interdepartementaal Beleidsonderzoek (IBO) (te verschijnen) Uit balans - IBO mentale gezondheid en ggz.