Introductie
Het jaar 2020 gaat de boeken in als een annus horribilis. Corona trok wereldwijd de samenleving uit het lood. Er was verdriet en ongeloof. Er werd uitzonderlijk veel van mensen gevraagd. Maar er was ook hoop. Hoop over maatschappelijke initiatieven die ontstonden om elkaar te helpen, hoop over creatieve oplossingen over wat wél kan. Met dit eindejaarsessay wil de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) perspectief bieden, juist omdát het virus onze samenleving voorlopig zal blijven beïnvloeden. Dat doen we door te laten zien dat de coronacrisis behalve een gezondheidskwestie ook een sociale kwestie is, en door routes te verkennen die kunnen helpen om die twee kwesties met elkaar verbinden. Het essay is geïllustreerd met fragmenten en verhalen die in het afgelopen jaar op ons pad kwamen en met kunstwerken van Lionel Plak, waaruit zowel verbinding als verwarring spreekt – net als uit deze tijd.
Corona maakt moe, moedeloos én moedig
We gaan een kerst in coronatijd tegemoet. De aantallen besmettingen, ziekenhuisopnames en IC-opnames blijven onze serieuze aandacht vragen. Dat betekent dat steeds opnieuw moeilijke besluiten moeten worden genomen. Op landelijk niveau over het aanscherpen (dan wel versoepelen) van algemeen geldende maatregelen. Op regionaal niveau over aanpassingen van of uitzonderingen op landelijke regels. Op lokaal niveau, in instellingen en organisaties over de interpretatie en de toepassing van de maatregelen. Op persoonlijk niveau over wat de maatregelen voor je betekenen. Een greep uit de lastige dilemma’s die deze tijd kenmerken:
Plotseling een onzeker bestaan
Marion (31) maakt schoon bij een aantal huizen in de buurt. Een welkome bijverdienste naast het inkomen dat haar man als technicus in een theater verdient. Sinds de coronacrisis is ze bij sommige opdrachtgevers niet meer welkom. Best begrijpelijk, vindt Marion, maar het wegvallen van de inkomsten maakt wel dat haar gezin nog maar net aan rondkomt. En dan komt haar man thuis met slecht nieuws: het theater redt het niet langer en heeft faillissement aangevraagd. Hij raakt zijn baan kwijt. Waar moet hun gezin nu van leven?
Zoeken naar verbinding op afstand
Khalid (45) werkt voor een wijkteam in een grote stad. Zijn team begeleidt kinderen en gezinnen met problemen. Door de coronacrisis is het lastiger geworden om laagdrempelig contact te zoeken met de meest kwetsbare gezinnen. De school en het schoolplein – waar de buurvrouw, de juf of een klasgenootje hem ook goed wisten te vinden en zo hielpen om contact te leggen – zijn nu slecht toegankelijk. Begrijpelijk, maar Khalid en zijn collega’s merken op dat gezinnen pas later en ook met zwaardere problemen bij hen aankloppen. In het belang van tijdige zorg voor kinderen en gezinnen vragen ze zich af: hoe kunnen ze tegelijkertijd afstand houden en toch laagdrempelig contact leggen?
Hoe lokaal is lokaal
Een ouderenorganisatie in Brabant heeft besloten open te blijven voor bezoek, óók als er een nieuwe uitbraak van COVID-19 zou zijn. Het bestuur heeft dit besloten in goed overleg met bewoners en hun naasten, medewerkers en andere betrokkenen. Ze kiezen ervoor de waarde van sociaal contact belangrijker te laten zijn dan het risico op besmetting. Een voorbeeld van lokaal maatwerk. Maar hoe lokaal is lokaal, als een van de medewerkers het virus oploopt, haar partner – een basisschooldocent – besmet en die daardoor zijn schoolklas naar huis moet sturen?
Nieuwe kwetsbaarheden door thuiswerken
Sinds medio maart werkt iedereen zoveel mogelijk thuis. Collega’s die elkaar eerst bijna dagelijks zagen, hebben elkaar nu al maanden niet of nauwelijks ontmoet. Natuurlijk: het wegvallen van reistijd was heerlijk, digitaal vergaderen is eindelijk normaal geworden en de ruimte om een eigen dagritme te kiezen leverde ook heus wat op. Maar inmiddels worden ook de keerzijden duidelijk. Samenwerken komt onder druk te staan, werknemers vereenzamen of raken juist overprikkeld door hun thuissituatie en het praatje bij de koffieautomaat wordt oprecht gemist. Fysieke én mentale werkgerelateerde klachten nemen toe. Hoe gaan werkgevers en werknemers om met de nieuwe kwetsbaarheden die het thuiswerken veroorzaakt?
Je doet het toch nooit goed
Het kabinet twijfelt van begin af aan openlijk aan de effectiviteit van mondkapjes bij de verspreiding van het coronavirus. Tegelijkertijd groeit de openlijke roep om een mondkapjesplicht – een roep waar het kabinet uiteindelijk in meegaat. Het is niet de eerste keer dat het kabinet onder maatschappelijke druk een maatregel invoert waar het zelf kritisch tegenover staat. Denk nog even terug aan het sluiten van de scholen in maart. Vervolgens is het precies de openlijke twijfel aan de effectiviteit van zo’n maatregel waar het kabinet door parlement, media en samenleving op wordt aangevallen. Kun je het dan nooit goed doen?
Op alle niveaus van besluitvorming wordt echter ook geprobeerd om verder te kijken dan corona. Om het virus niet het enige te laten zijn dat telt. Om in de beslissingen op korte termijn behalve de bescherming van de volksgezondheid ook andere belangrijke waarden en maatschappelijke gevolgen op de langere termijn te betrekken. Om perspectief te bieden. Daarom: corona maakt moe, moedeloos én moedig.
Corona maakt moe. Bijvoorbeeld wanneer mensen getroffen worden door slopende, langdurige ziekteverschijnselen. Of wanneer mensen een intense periode van rouw en verdriet doormaken na het verlies van een dierbare. Moe ook, wanneer aan de vele overuren in een krap bemenst zorgteam maar geen einde lijkt te komen. En ook het ‘samen volhouden’ lijkt steeds meer energie te kosten.
Corona maakt moedeloos. Bijvoorbeeld wanneer een langverwachte operatie of behandeling nóg een keer wordt uitgesteld. Wanneer een familiebedrijf dat generatie op generatie is doorgegeven binnen een jaar helemaal ondersteboven ligt. Wanneer mensen die wel en niet meer meedoen tegenover komen te staan. De maatschappelijke polarisatie groeit en de samenleving als geheel heeft te lijden onder een gebrek aan perspectief.
Corona maakt moedig. Bijvoorbeeld wanneer het kabinet ondanks internationale kritiek blijft vasthouden aan een intelligente lockdown en het land niet helemaal stillegt, zoals in maart. Of wanneer burgers en ondernemers ondanks alle onzekerheid en binnen de geldende regels proberen er het beste van te maken en elkaar niet uit het oog verliezen. En ook: wanneer professionals en bestuurders een afweging durven maken tussen het risico op besmetting enerzijds en hun verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van leven, zorgen, werken en onderwijzen anderzijds. Het vergt moed om dilemma’s bespreekbaar te maken onder het vergrootglas van de media, zeker nu er verkiezingen in aantocht zijn.
In het advies (Samen)leven is meer dan overleven (mei 2020) deed de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (RVS) de oproep om een breder perspectief juist in tijden van corona koste wat het kost niet uit het oog te verliezen. Daarin staat de Raad niet alleen, getuige bijvoorbeeld de oproep van de gezamenlijke planbureaus voor een langetermijnperspectief, de waarschuwing van de Tijdelijke Werkgroep Sociale Impact voor de sociale gevolgen van de coronacrisis en het manifest ‘Isoleer het virus, niet de mensen’ dat zich uitspreekt tegen een algeheel bezoekverbod in verpleeghuizen. We zijn opgelucht dat de crisisstemming sinds het voorjaar op heel veel plaatsen heeft plaatsgemaakt voor bredere afwegingen. En dat de coronacrisis behalve als gezondheidskwestie ook steeds meer als sociale kwestie wordt beschouwd. Maar daarmee zijn we er nog niet.
We zijn opgelucht dat de coronacrisis behalve als gezondheidskwestie ook steeds meer als sociale kwestie wordt beschouwd
Terugkijkend op 2020 en vooruitkijkend naar 2021 wil de RVS met dit eindejaarsessay opnieuw benadrukken hoe belangrijk een breder perspectief op de langere termijn is, en hoe urgent het is om daar juist in de beslissingen van nu al rekening mee te houden. In dit essay schetsen we verschillende routes die kunnen helpen om in alle moeilijke beslissingen op korte termijn toch ook te koersen op een breder toekomstperspectief. De routes hebben zich gevormd aan de hand van verhalen en voorbeelden van mensen die op allerlei niveaus besluiten moeten nemen. Verhalen en voorbeelden die iedereen een hart onder de riem steken die in deze tijd steeds opnieuw voor lastige keuzes komt te staan. Of dat nu op grote of op kleine schaal is. Geen simpele routekaart van A naar B dus, maar wel stap-voor-stap inspiratie voor onderweg.
KaderRVS: (Samen)leven is meer dan overleven (mei 2020)
De coronacrisis leidt tot dilemma’s in het hart van de publieke gezondheid: individuele keuzes hebben collectieve gevolgen. De vrijheid van de een heeft invloed op de gezondheid van de ander. Vanuit dit dilemma zijn twee routes mogelijk. De eerste route zagen we tijdens de acute crisis: het collectief gaat boven het individu. Een statische, maar daadkrachtige hiërarchie die snel en gericht handelen mogelijk maakt. En met succes. Bij deze route past ook de huidige neiging om generiek aan te sturen op ‘de anderhalvemetersamenleving’ en ‘het nieuwe normaal’. Bij de tweede route is de verhouding tussen individu en collectief in beweging: er is ruimte voor contextgebonden afwegingen binnen publiek vastgestelde kaders en vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid.
De RVS adviseert om deze tweede route te kiezen als richting voor de volgende fase. Dat betekent dat er een ander beroep op burgers, professionals, bestuurders, ondernemers en onderzoekers gedaan gaat worden. Zij krijgen meer ruimte en vertrouwen om een afweging te maken tussen de verschillende waarden die voor hen belangrijk zijn en om daar ook naar te handelen. De verantwoordelijkheid die mensen en organisaties dragen voor het voorkomen van een nieuwe dreigende overbelasting van de zorg wordt hiermee groter. Maar ook actiever en ‘draaglijker’: mensen en organisaties handelen vanuit wat voor hen betekenisvol is in plaats van dat ze zich voegen naar een generieke norm. Complexe afwegingen en creativiteit zijn steeds opnieuw en op alle niveaus nodig om in de komende tijd tot goed (samen)leven te komen. Daarin is niet ‘samen volhouden’, maar ‘samen doen’ het devies: vanuit vertrouwen in de veerkracht én het verantwoordelijkheidsbesef van onze samenleving.
In het advies werken we deze overkoepelende boodschap voor vier concrete thema’s uit: kwaliteit van leven & sterven, ongelijkheid & kwetsbare groepen, zorg & ondersteuning in beweging, en adaptief bestuur & leiderschap. Het volledige advies is hier te lezen.